Xin chia sẻ với mọi người loạt bài ghi lại những quan sát của tôi sau gần 4 tháng sống tại Ukraine, Nga và một số nước trong vùng đệm của hai bên chiến tuyến (tháng 6-9/2025).
Chuyến đi nhằm mục đích tìm hiểu văn hóa với tư cách cá nhân, độc lập, bằng chi phí riêng, phi lợi nhuận, không có tài trợ hoặc liên kết hợp tác với bất kỳ tổ chức nào.
Xin cảm ơn hàng trăm con người tôi đã may mắn được gặp gỡ, được yên ổn trong sự chở che, được tin tưởng để lắng nghe và sẻ chia trong những tháng qua.
Hôm nay cũng là sinh nhật tôi. Từ nơi bom đạn trở về, thật khó có món quà nào ý nghĩa hơn sự tự nhận thức được rằng: Mình vẫn còn sống, và mình sẽ không để nó phí hoài
---
KỲ 1: BOM ĐẠN – THẦN CHẾT KHÔNG CÓ KHUÔN MẶT NGƯỜI
WELCOME TO UKRAINE
Khi tôi nói mình sẽ đi Ukraine, bạn bè không ai còn ngạc nhiên nữa. Họ nghĩ vài tháng ở đó chẳng thấm tháp gì bởi tôi vốn đã sống sót một năm trời ở Trung Đông thời Mùa xuân Ả Rập. Tuy nhiên, một đồng nghiệp người Nga lại bảo: “Mai nên viết di chúc đi”.
Tôi nghe lời anh. Nhưng thời gian gấp quá nên không hãng luật nào nhận lời. Tôi phải nói mình chuẩn bị tới “khu vực có chiến sự” thì một công ty mới thông cảm và làm mọi thứ online. Tôi chỉ cần về Hà Lan một ngày để ký.
Chuyến xe khách từ Ba Lan diễn ra suôn sẻ. Ở biên giới, cán bộ cửa khẩu cười tươi tắn và hỏi tôi định ở lại Ukraine bao lâu. Tôi nhún vai: “Khoảng một tháng, còn nếu an toàn thì hết tiền tôi mới về.” Chúng tôi cùng cười thành tiếng.
Tôi nhìn quanh. Phía trên ô cửa trình giấy tờ là một tấm biển: “Lực lượng biên phòng Ukraine cam kết đón chào quý vị nồng nhiệt, phục vụ chu đáo, giải thích cặn kẽ và phản hồi nhanh chóng mọi thắc mắc.” Trên tường treo bản tin của Văn phòng Thanh tra Quốc hội về Quyền con người và nơi công dân gửi khiếu nại.
---
CÒI BÁO ĐỘNG
Thành phố đầu tiên tôi đặt chân tới là Lviv, nằm ngay cửa ngõ châu Âu. Đây được coi là vùng an toàn vì biên giới với Nga ở phía đầu kia đất nước. Nhân viên khách sạn sau khi đưa tôi một ly rượu anh đào cũng không dặn dò gì thêm.
Đúng mười hai giờ đêm, tôi đang ngủ vùi vì mệt thì còi báo động rền vang thành phố. Phần mềm Air Alert trên điện thoại hối thúc tôi vào hầm trú ẩn. Bản đồ Ukraine đỏ rực từ đông sang tây. Chạy xuống lễ tân, cô gái ban chiều đang đeo tai nghe, khúc khích cười cùng bạn bè qua mạng.
“Hầm trú ẩn ở đâu em? Sao không ai chạy tránh bom?” – “Không cần đâu chị. Nó đánh ngoài thành phố. Bao giờ lực lượng phòng không thông báo đánh trung tâm thì mới phải chạy. Chị cần nút lỗ tai không em lấy cho?”
Đêm hôm đó, tầm hai tiếng còi lại réo một lần. Tôi ngủ chập chờn. Sáng hôm sau nhìn vào gương thấy hai quầng thâm, tôi nghĩ cứ thế này khéo có ngày mình sẽ giống hệt con gấu trúc.
---
CUỘC SỐNG BAN NGÀY
Mỗi lần chuyển đến một nơi ở mới, tôi luôn tìm hầm tránh bom và đánh dấu các ga tàu điện ngầm để trú ẩn. Tuy nhiên, vào ban ngày thì không ai để ý đến còi báo động.
Có lần tôi đang đi dạo trong công viên thì những tiếng hú bất thần vang lên nhức óc. Cô gái đi cùng vẫn thao thao bất tuyệt. Thấy tôi nhăn mặt, cô còn không hiểu chuyện gì xảy ra: “Chị mỏi chân ạ? Mình ngồi ghế kia nghỉ nhé?”
Những trận không kích ban ngày thực ra vẫn rất nguy hiểm. Nhưng nguyên nhân đầu tiên khiến người dân không xuống hầm là vì tỉ lệ rủi ro thấp hơn ban đêm. Các cuộc tấn công thường dễ dàng bị phòng không Ukraine bắn chặn.
Nguyên nhân thứ hai là chi phí gián đoạn quá cao. Không ai có thể cứ vài tiếng lại chạy trú ẩn. “Thế thì ai bán hàng? Thế thì sống bằng gì?” – một người buôn bán nhỏ nói với tôi – “Chiến tranh thì cũng phải lo ăn chứ, vậy nên kệ thôi.”
Nguyên nhân thứ ba là ai cũng quen rồi. Báo động quá thường xuyên khiến nó trở thành một phần cuộc sống. Mọi thứ sẽ tê liệt nếu cứ sợ hãi liên tục. Vậy nên tâm lý người dân là “sống chung với bão”. Thậm chí người ta bỗng thấy… lo khi vắng tiếng còi báo động. Một cô giáo nói với tôi: “Người Ukraine có từ бентега (benteha) chỉ sự bồn chồn khi xung quanh quá yên tĩnh. Nguy hiểm đã trở nên bình thường đến mức an toàn lại thành bất thường.”
Cuối cùng, ở những vùng gần chiến tuyến như Kharkiv, việc chạy vào hầm trở nên vô nghĩa vì không đủ thời gian. Kharkiv chỉ cách Nga vài chục cây số nên tiếng nổ xảy ra trước tiếng còi báo động: “Nghe báo động tức là thương vong đã xảy ra rồi. Bác sĩ chúng tôi đôi khi cứ liều tiếp tục công việc trên bàn mổ sẽ có cơ hội cứu sống bệnh nhân hơn là lập tức di tản.”
---
GIẤC NGỦ BAN ĐÊM
Tuy nhiên, những trận không kích ban đêm lại là câu chuyện hoàn toàn khác. Chúng dày đặc và có tính hủy diệt cao hơn.
Bóng đêm khiến tên lửa và drone của Nga rất khó phát hiện. Hệ thống radar bị quá tải bởi những trận tấn công kết hợp, buộc phòng không Ukraine phải dàn trải sức lực, tiêu tốn tên lửa vào các drone giá rẻ làm mồi nhử. Vào ban đêm, các mục tiêu tĩnh như kho đạn, đường sắt, nhà máy… cũng ít được bảo vệ hơn.
Nhưng hậu quả lớn nhất của những cuộc tấn công ban đêm là tổn thương tâm lý và sức khỏe của người dân. Đây là chiến lược có chủ đích của Nga nhằm tạo áp lực liên tục, gieo rắc sợ hãi và căng thẳng tinh thần, suy giảm khả năng phục hồi xã hội.
Trong suốt thời gian ở Ukraine chưa có đêm nào tôi trọn giấc. Hơn một phần ba người dân Ukraine bị mất ngủ hoặc chỉ ngủ dưới 6 tiếng mỗi đêm. Hai phần ba bị rối loạn giấc ngủ. Lượng thuốc an thần và thuốc ngủ tăng vọt. Ông chủ nơi tôi ở trọ thậm chí bị nhờn thuốc. Tôi đưa ông mấy vỉ đông y Việt Nam chiết xuất từ củ bình vôi. Ông ngủ ngon hẳn và biết ơn tôi vô cùng.
---
KHÔNG KÍCH
Tôi tới Ukraine được một thời gian thì vài người quen bắt đầu đùa rằng: “Ồ, hóa ra Putin sợ em Mai, lâu rồi không dám đánh trận nào quá lớn.” Vừa dứt mồm thì hôm ấy, tôi được trải nghiệm tận mắt những gì chỉ thấy trên phim ảnh.
Thời gian này tôi đang ở cùng hai mẹ con một doanh nhân người Việt ở Kyiv. Nhà chị đã biến toàn bộ tầng hầm vốn để chứa đồ thành ba phòng ngủ. Mỗi lần báo động, thay vì phải chạy xuống nhà để xe của khu chung cư cạnh đó hay các ga tàu điện ngầm, hai mẹ con có thể yên tâm ngủ tiếp vì phòng ngủ chính là hầm trú ẩn. Tuy nhiên, chị chủ là mẹ đơn thân. Dù sống trong căn biệt thự to bự chảng nhưng cô bé 15 tuổi vẫn ngủ chung giường để mẹ đỡ sợ. Bé con lớn lên trong thời chiến nên coi còi báo động như âm thanh thường nhật. Mỗi lần mẹ sợ quá nó lại dùng đủ giọng điệu, từ an ủi đến van lơn, rồi nạt nộ: “Mẹ à. Không sao đâu.”
Bắt đầu từ nửa đêm hôm ấy, các kênh Telegram tràn ngập thông tin về số lượng tên lửa, drone cùng các hướng tấn công của Nga. Tất cả báo hiệu một trận không kích quy mô lớn.
Quá nửa đêm, quanh nhà bắt đầu có tiếng nổ. Chúng tôi nghe rõ từng chiếc drone bay qua. Tiếng nó rè rè như cái xe máy khổng lồ chạy ngay sát tai, chỉ chực nổ tung, rất kinh sợ. Đằng sau những rặng cây ở phía xa, tên lửa rơi phát ra tiếng sét lớn rung chuyển. Cả một bầu trời đêm đỏ lòm như chảo lửa. Sau mỗi lần không gian sáng lòa bốc khói, chị kêu lên: “Chết rồi, khu gần nhà ông Chại”; “Chết rồi, phía sân bay nhà thằng Hữu”; “Chết rồi, chỗ văn phòng ngày trước của chị”.
Xung quanh nhà, tiếng súng lực lượng phòng không Ukraine đánh chặn tên lửa và drone rền vang như như hàng ngàn tiếng máy nổ: “Bộ đội mình bắn đấy em. Tụi hắn giỏi lắm, bắn chặn gần hết. Chứ không chừng đó rơi vào đầu mình là chết sạch cả lũ.”
Suốt đêm hôm đó, chị chạy lên chạy xuống suốt cả tiếng liền, vừa check Telegram, vừa kêu lên những tiếng thảng thốt khi nhận ra chỗ bị ném bom có bạn bè và nhân viên của mình.
Tầm rạng sáng, tôi để ý thấy hầm để xe của khu nhà bên cạnh vẫn sáng điện. Chị bảo đó là nơi người dân trú bom. Thấy ngưng ngưng tiếng nổ, hai chị em chạy sang hỏi thăm. Nhiều gia đình đang ngủ trong xe. Ở dưới hành lang thang máy, hai phụ nữ ngủ ngồi bên cạnh cái xe nôi. Ở góc hầm có một cái đệm cũ. Trên đệm có ba mẹ con người Việt ngủ lăn lóc. Ông bố thấy chúng tôi đến thì đứng dậy trò chuyện: “Em để sẵn cái đệm để mẹ con nó ngủ cho đỡ mệt.”
---
THẢM HỌA
Nhắm mắt được vài tiếng, tôi tỉnh dậy thì thấy chị đang chuẩn bị bữa sáng. Bỗng chị kiểm tra điện thoại và kêu ầm lên: “Thôi chết Mai ơi, văn phòng chị bị trúng đạn rồi.”
Nhưng thay vì lao xuống nhà mặc quần áo thì chị lao ra vườn. Tôi với theo: “Ơ kìa, mình đi luôn xem tình hình thế nào chị.” Chị quày quả không ngoái lại, miệng kêu: “Chết rồi! Chết rồi.”
Nửa phút sau chị quay vào, cầm một mớ rau thơm: “Em cho vào miến ăn ngay đi cho nóng. Ăn mau đi, chị thay đồ là mình đi luôn.” Tôi dở khóc dở cười, vừa ăn vừa nhắn tin cho mấy bạn bè thân thiết của chị để họ tới giúp đỡ.
Đến nơi, may mắn phúc đức thế nào mà hóa ra tòa văn phòng không bị trúng mảnh trực tiếp, chỉ bị sang chấn, vỡ nhiều kính, méo hết thang máy và sập vài khung cửa. Nạn nhân thiệt hại nhiều hơn là tòa nhà gần đó. Toàn bộ phần mặt trước bị phạt nát. Các ô tô đậu dưới đường bị đè bẹp, móp méo. Lá cây rụng thành một tấm thảm dày, xanh mướt phủ trùm cả khu phố. Vương vãi trên tấm thảm xanh ấy là những mảnh tên lửa cháy đen, quăn queo. Tôi nhặt về vài mẩu làm kỷ niệm.
Trận không kích ngày 31/7/2025 đánh dấu một kỷ lục mới của thảm họa dân sự tại Kyiv tính từ đầu cuộc chiến. Cho đến tối hôm đó, hàng trăm khu dân cư, trường học, và cơ sở y tế bị phá hủy, 31 người thiệt mạng, trong đó 5 trẻ em.
Một em gái thoát chết may mắn thần kỳ. Em bị bom đánh văng từ phòng ngủ xuống đường, nhưng cái giường đã rơi một cách không tưởng thế nào đó mà em vẫn sống sót.
---
MỤC TIÊU LÀ GIẾT DÂN THƯỜNG?
Trước khi tới Ukraine, tôi hay gặp những tít báo lớn loan tin Nga tấn công các mục tiêu dân sự như bệnh viện, khu dân cư, văn phòng, trường học, nhà thờ… Sau một thời gian tìm hiểu, tôi thấy đây là cách nhìn chưa đầy đủ.
Hôm đó, bạn trai tôi – một quân nhân Úc – chia sẻ vụ tên lửa Nga đánh phá cửa ga tàu điện ngầm. Nguyên văn tiếng Anh như sau: “Russia strikes Kyiv metro entrance as civilians shelter inside”.
“Cái nhan đề này, nếu ai đọc lướt qua có thể hiểu rằng quân Nga cố tình đánh ga tàu điện ngầm với mục tiêu giết những người dân đang lánh nạn bên trong.” – “Em thấy không đúng sao?” – “Ở các vùng khác và và thời điểm khác thì có thể. Nhưng ở Kyiv, vào thời điểm này, nếu chỉ tính các cuộc không kích thì mục tiêu số 1 không hẳn là dân thường.”
Chúng tôi tranh luận một hồi. Thật khó chịu khi những kẻ sống xa Ukraine cả nửa vòng Trái Đất lại cho rằng họ thực tế hơn chính người Ukraine.
“Thế phải đặt tít thế nào cho khách quan hơn?” – Sau một hồi đôi co, anh chàng quân nhân của tôi hỏi lại – “Không lẽ viết rằng ‘Nga tình cờ, không may, bắn nhầm vào ga tàu điện ngầm nơi người dân đang trú ẩn’?” – “Đơn giản lắm. Chỉ cần lấy ý của chính câu đầu tiên trong bài báo: ‘Russian strikes left metro entrance destroyed and one killed”.
Hai nhan đề này tương đối khác nhau: (1) “Nga bắn phá cửa ga tàu điện ngầm khi người dân đang lánh nạn bên trong” và (2) “Nga bắn phá khiến cửa ga tàu điện ngầm bị phá hủy và giết chết một dân thường.” Câu 1 có thể bị hiểu thành “mục tiêu đầu tiên” của Nga là giết thường dân. Câu 2 mục tiêu là gì chưa biết, nhưng dân chết là có thật.
---
TẠI SAO BOM ĐẠN TRÚNG DÂN?
Năm nhân vật tương đối có thẩm quyền đã trả lời câu hỏi này của tôi. Họ gồm: một cán bộ an ninh, một viên chức chính phủ, hai chuyên gia thẩm định tin giả, và một Việt Kiều có chuyên môn sâu về quân sự do Liên Xô cũ đào tạo.
Họ cho rằng Nga không dại gì tấn công dân thường như một mục tiêu đơn lẻ. Thứ nhất là giết dân thường sẽ càng biến cuộc chiến thành phi nghĩa và khiến Nga mất tính chính danh. Thứ hai là vũ khí tầm xa rất đắt đỏ. Một mũi tên có thể “trúng hai đích”. Đắt đỏ nên cái đích quan trọng nhất phải “phá hủy cái gì cho đáng. Dân thường chỉ là thứ phụ”.
Nhìn tổng thể, những lý do chủ yếu khiến dân thiệt mạng trong các trận không kích là:
1. Nga tấn công các mục tiêu kép quân sự và dân sự (dual-use target) như hạ tầng điện nước, đường sắt, hầm mỏ, nhà máy, cầu đường… Các cơ sở này phục vụ đồng thời nhân dân và tiền tuyến, nằm trong khu vực dân cư. Khi bị tấn công, dân thường chắc chắn sẽ thiệt mạng.
2. Nga sử dụng vũ khí có tầm sát thương rộng (wide area effects) nên khi tấn công chắc chắn sẽ gây ra thiệt hại cho dân chúng xung quanh.
3. Nhiều loại tên lửa và drone rẻ tiền của Nga khá cũ và có độ chính xác thấp, khi đánh vào các thành phố đông dân thì chỉ cần lệch vài chục mét cũng khiến cả khu chung cư bị đánh sập.
4. Nga đã thực hiện ít nhất 36 vụ tấn công đúp (double-tap strike), tức là đánh lần 1, chờ một lúc rồi đánh tiếp lần 2 vào cùng một mục tiêu. Chiến lược này làm tăng tỷ lệ thương vong, chủ yếu cho lực lượng cứu hộ và y bác sĩ tại hiện trường.
5. Ngoài ra, Nga cũng san phẳng nhiều thành phố, làng mạc bằng chiến thuật bắn rải thảm. Trong Thế chiến II, Kachiusa là tên gọi dân dã cho các loại pháo dàn phản lực của Liên Xô. Hậu duệ hiện đại của nó là hệ thống pháo phản lực BM-30 Smerch, BM-27 Uragan và BM-21 Grad. Chúng được thiết kế theo triết lý tấn công bão hòa (suppressive saturation), có thể phóng từ 12-40 quả tên lửa cùng một lúc, phá hủy trên diện tích từ 35-120km. Các tên lửa tiêu chuẩn của hệ thống này không có tọa độ, được dùng để bắn mở đường, bắn dập trước để bộ binh tiến lên. Chiến thuật rải thảm không phân biệt quân sự và dân sự này khiến nhiều dân thường thiệt mạng, đồng thời san phẳng, hủy diệt, biến các thị trấn tiền tuyến thành bình địa. Nhiều thành phố ma không còn một ngôi nhà lành lặn.
Thuật ngữ “indiscriminate bombing” miêu tả hành động đánh bom không phân biệt dân sự và quân sự. Một chuyên gia giải thích cho tôi như sau: “Mai có thể hiểu là ‘careless bombing’, tức là dù biết các cuộc tấn công chắc chắn sẽ gây ra thiệt hại quá mức với dân thường nhưng Nga ‘không quan tâm’, ‘they don’t care’. Biết thế mà vẫn làm thì là tội ác.”
Khi tới mỗi thành phố, bạn bè luôn đưa tôi qua những khu vực bị phá hủy. Nhà thờ bị đánh và gần đó là trạm biến thế điện. Bệnh viện Nhi bị đánh và cách đó mấy trăm mét là nhà máy quốc phòng. Trường học bị đánh bom và quanh đó là trường quân sự.
Ở Odesa, khi một khu dân cư cao cấp bị đánh, nhiều người băn khoăn vì không thấy mục tiêu nào đáng giá xung quanh. Thế rồi một ông chủ trọ chia sẻ rằng có nhóm người thuê nhà ông và chỉ toàn gọi đồ ăn nhanh, đóng cửa 24/7. Trước khi bị bom đánh trúng, họ để lại nhiều dây điện. Ông bảo họ chắc là lực lượng bí mật. Quân Nga chắc biết nên đánh bom nhà ông.
---
"QUÂN ĐỘI UKRAINE GIẾT CHÍNH ĐỒNG BÀO MÌNH"
Nghe thì vô lý, nhưng Nga nói họ có “bằng chứng” đàng hoàng. Trong đống đổ nát có cả những mảnh tên lửa của hệ thống PATRIOT và NASAMS nhập từ Mỹ và châu Âu. Thông điệp gửi đi rất rõ ràng và thuyết phục: “Chính quyền phát xít của Zelenskiy giết đồng bào mình để đổ tội cho Nga.”
Tuy nhiên, nguồn gốc những mảnh tên lửa ấy bắt nguồn từ chiến thuật tấn công đồng loạt với số lượng lớn của Nga. Trong cuộc không kích ngày 31/7 chẳng hạn, Nga gửi tới Kyiv nhiều tên lửa đạn đạo, 8 tên lửa hành trình và hơn 300 drone. Khối lượng khổng lồ ấy nhằm mục đích khiến hệ thống phòng không của Kyiv quá tải.
Để bảo vệ các mục tiêu quan trọng của thủ đô, các tên lửa và drone của Nga phải bị bắn chặn ngay trên bầu trời. Bản thân tên lửa dùng để đánh chặn cũng phải là những vật thể lớn. Khi bắn trúng mục tiêu, chúng va đập vào tên lửa của Nga và cùng tạo ra muôn ngàn mảnh vỡ. Dù là hệ quả của nỗ lực phòng thủ, chúng vẫn rơi xuống các khu dân cư và có thể gây thương vong.
Nga càng bắn nhiều thì xác suất mảnh vỡ tên lửa đánh chặn Ukraine rơi xuống đầu chính dân Ukraine càng cao. Truyền thông Nga dựa vào đây để kết tội chính quyền Ukraine là phát xít, dù đó là hệ quả trực tiếp của chiến thuật quá tải (system overload) do Nga chủ động tấn công.
Năm 2024, Tòa án hình sự quốc tế ICC đã hai lần cáo buộc Nga vi phạm tội ác chiến tranh.
---
THẦN CHẾT KHÔNG CÓ KHUÔN MẶT NGƯỜI
Ngay sau khi nghe tin Kyiv hứng chịu trận bom thảm khốc nhất tính từ ngày đầu cuộc chiến, người đồng nghiệp Nga khuyên tôi viết di chúc hối hả nhắn tin. Anh hỏi: “Cô đã thấy tôi đúng chưa?”
Tôi nhớ lại một năm mình sống ở Trung Đông. Súng đạn là hình ảnh tôi thấy mỗi ngày. Thậm chí khi ở Yemen, chủ nhà còn cẩn thận đặt vào tay tôi khẩu Kalashnikov phòng khi có biến.
Nhưng đó vẫn là cuộc chiến giữa người với người. Kẻ cầm súng vẫn có một thân thể, một trái tim. Một giọt nước mắt, một lời van xin, một câu trích từ kinh Koran vẫn có thể khiến hắn ta suy nghĩ lại.
Tên lửa và drone không có khuôn mặt người. Chúng tới từ đêm đen, đột nhập vào giữa giấc ngủ, bất ngờ và lạnh lùng. Không chỗ nào là an toàn. Không người nào có thể trốn thoát. Nạn nhân không chỉ là một sinh mạng bị tan thây mà toàn bộ không gian sinh tồn còn bị tàn phá đến từng viên gạch. Cuộc chiến ở Ukraine khiến tôi có cảm giác như Thần Chết đang ngồi dưới địa ngục chơi một trò chơi điện tử.
Tôi trả lời đồng nghiệp: “Vâng. Anh đúng.”
doisongphapluat.nguoiduatin.vn
“(Phương Tây) muốn tiếp tục chiến tranh cho đến người Ukraine cuối cùng.
