[TT Hữu ích] Dịch sách: Viễn Chinh Nam Kỳ-1861

[doctor76]

Chính nơi này địch tập trung tất cả mọi phương tiện phòng thủ của họ. Dưới nước các chướng ngại khổng lồ bít hết kênh. Trên bờ họ dàn trận theo một đường tuyến dài 1 km, trước trận là quân xung kích, phía sau có pháo binh và quân trừ bị. Phía ta, bộ binh, hải quân, lính Tây Ban Nha, thủy quân lục chiên đổ quân tràn ra đồng. Bộ binh dàn ra làm quân xung kích, bên phải có hải quân quân và lính Tây Ban Nha hỗ trợ, bên trái có thủy quân lục chiến hỗ trợ. Quân xung kích hai bên liền nổ súng bắn nhau. Trận chiến bất thần ngã ngũ sau 2 loạt tấn công của bộ binh Tây Ban Nha do trung úy Maolini hướng dẫn rất gan dạ ; địch lui quân, trái với thường lệ, họ không mang theo xác chết. Ta liền biệt phái một nhóm bộ binh chiếm đồn. Số quân sĩ còn lại đóng trại trong một ngôi làng gần ngay phía trước đồn.

Pháo hạm phải dừng lại trước các chướng ngại khi quân hai bên đụng nhau trên bờ. Các loại chướng ngại có kích thước thật đang nể. Ðập dưới đáy kênh thật chắc chắn (đập thứ tám) lấp một phần kênh dài suốt 90 thước gồm 3 chặn, mỗi chặn có 9 chiếc ghe bị nhận chìm chở đầy bùn đất, phía sau đập suốt 1.100 thước thì địch dùng một số thân cau ném chắn ngang mặt kênh, một số đóng xuống đáy kênh san sát giống như một nơi ươm cây giống. Sau trại cây giống lại có một đập nữa (đập thứ chín). Ðập thứ chín nằm ngay phía trước đồn mà ta vừa chiếm xong và phía trước ngôi làng quân ta đang hạ trại, các pháo hạm còn kẹt lại phía sau.

 

[doctor76]

Ngày 7 tháng 4, ta khởi công phá đập. Chờ lúc nước ròng, ta vét bùn trong các thuyền nhận chìm. Người An Nam nhận chìm ghe nhưng đục lỗ quá cao không đục ở đáy, nên khi vét hết bùn thuyền lại nổi, thủy triều dâng lên thì thuyền trôi đi. Công việc phá đập nặng nhọc hơn các ngày hôm trước nhiều, nước ngập lên đến vai, đầu ló ra khỏi nước thì trời nóng như thiêu như đốt. Bộ binh nhiều người bị dịch tả: hải quân đã bị dịch tả từ mấy ngày trước rồi. Càng ngày càng phải huy động thêm bác sĩ cho đoàn viễn chinh; những người lính đánh bộ không bao giờ quên sự tận tâm của các bác sĩ Champenois và Azaĩs; bên hải quân có bác sĩ Dugé de Bernonville. Ngay khi đến đập thứ bảy đã có đến 150 quân sĩ bị bệnh phải di tản: mỗi người một bệnh đòi hỏi phải săn sóc khác nhau; y tá cũng thiếu, bọn cu li Tàu bị dịch tả phải tự xoa bóp cho nhau. Nhiều tàu sa-lúp móp méo dưới móng ngựa từ khi còn ở Peh-tang bên TQ bây giờ lại tệ hơn, bị thủng đáy và nước tràn vào; phần lớn các ghe thuyền cướp được của quân An Nam cũng bị nước vào. Xác của quân lính ta thâm đen vì tai ương dịch tả, tạm thời đặt ở gầm tàu, cứ mỗi lần tàu bị chòng chành thì đè lên người sống. Thật là những trạm cứu thương quân y hết sức thảm thương. Chỉ trong vòng vài tiếng đồng hồ mà trung úy hải quân Vicaire đã thấy trên chiếc sa-lúp Loire 5 người trút hơi thở trước mắt mình. Hạm trưởng và sĩ quan trên tàu Monge tiếp tục chỉ huy thủy thủ phá đập, đây là số quân lính duy nhất từ khi khởi sự phá đập đến nay mà vẫn còn đứng vững. Trong số thủy thủ đoàn của tàu Monge nhiều người đã chết, người nào còn sống sót chắc lâu lắm mới đủ sức hồi phục. Viên chỉ huy Bourdais bị sốt; những hôm gần đây ai cũng thấy ông suy yếu rõ. Ông thường xuống xuồng nhỏ để huy động, nếu thấy quân lính chèo xuồng lơi tay vì mệt mỏi thì ông quay sang người cầm đầu toán lính chèo mà nói rằng:

- Bảo họ cố gắng lên, tao sẽ đề nghị gắn huân chương cho mày.

Cứ như thế mà ông thúc họ cố gắng thêm Viên chỉ huy Bourdais, người điều động lính chèo và 5 tay chèo xuồng người nào cũng ngất ngư như sắp chết. Vào một buổi chiều, khi đập thứ chín đã phá xong và sức chịu đựng đã cùng cực, người ta để ý thấy có một vài người Pháp và người Tagal bắt đầu than phiền.

 

[doctor76]

Trong 2 ngày phải chịu cực nhọc và thương vong để phá đập, các pháo hạm bọc thép đã vượt được khúc kênh bị chặn để gặp đám bộ binh chiếm đồn An Nam còn đang đóng quân để chờ. Kênh Bưu điện đổi hướng một cách bất ngờ tại vị trí này. Một khuỷu sông nước chảy rất xiết làm kênh xoay hướng, cách đó vài trăm thước kênh lại đổi hướng một lần nữa cũng rất xiết làm cho Rạch Vũng Gù trở lại hướng bắc- nam như trước.

Bọn gián điệp mà ta hỏi cho biết trước khi đến Mỹ Tho còn có một đồn quan trọng nữa trên kênh Bưu điện. Sau khi xác định vị trí của đồn, quân ta chọn chiến thuật như sau: dùng cu li mang vài khẩu đại pháo bọc hậu để bắn vào phía sau đồn, trong khi đó hạm đội sẽ tấn công vào mặt trước. Ngày 9 tháng 4, nhóm quân sĩ tăng viện cuối cùng đã đến nơi và nhập hết vào đạo quân viễn chinh đánh Mỹ Tho; pháo hạm số 20 (hạm trưởng Gougeard) vừa đến cũng tháp tùng theo các pháo hạm số 18, 31, 16, để tiến lên dẫn đầu. Ðạo quân trên bộ tiến dọc theo kênh Bưu diện. Ðiểm tập họp của hạm đội và quân trên bộ là cửa một con kênh nhỏ đổ vào Rạch Vũng Gù.

 

[doctor76]

Các pháo hạm tới điểm tập họp nhanh chóng. Nhưng cả đoàn quân trên bộ lạc đường. Tên dẫn đường An Nam cố tình đánh lạc hướng đoàn quân hay chính anh ta bị lạc cũng không biết, hoặc có thể anh ta cũng không hiểu quân ta muốn gì. Việc hành quân hết sức cực nhọc, vì đoàn quân lọt vào một vùng toàn ruộng, kênh rạch chằng chịt, rừng thưa rải rác. Gần các bờ rạch, đất ướt sũng và mềm vì nước thủy triều lên xuống; bên trong, cách bờ một chút, thì người An Nam theo tập quán đào dẫn mương rãnh khắp nơi, rễ cau bò ngập trong mương; quân lính ta chịu thua, loanh quanh không tiến lên được. Cả đạo quân phải nhắm chừng mà đi không hay rằng lạc hướng, càng đi càng xa con kênh Bưu diện, sai một góc đến 30 độ. Bỗng quân ta gặp một ngôi làng có rất đông quân lính An Nam. Quân Pháp liền dàn ra chuẩn bị chiến đấu, trong khi đó quân địch lại rút lui mất hết (thật cũng hài hước, quân Nguyễn quá yếu kém và nhát gan, 1 toán lính Pháp- TBN đi lạc, đang mệt mỏi mà quân Nguyễn tấn công giáp chiến thì lính Tây thua chắc). Quân ta liền chiếm làng chẳng phải đánh gì cả. Ta xem lại thì thấy ngôi làng nằm đúng trên con rạch mà cửa rạch là nơi tập họp; làng chứa đầy súng, lao và quân dụng. Quân ta biết cửa kênh là điểm tập họp nhưng cửa kênh còn cách bao xa thì thật khó tính cho chính xác; đúng tên dẫn đường đánh lạc hướng quân ta rồi, phải cẩn thận có thể lọt bẫy. Quân ta lại tiến lên hy vọng tìm được một nơi tạm ổn để đóng quân. Nhưng cả đoàn lọt vào một vùng đầm lầy, hố mương chằng chịt, cỏ mọc bít bùng; địa thế vừa nguy hiểm, lại vừa không giữ được trọng trách giao phó là yểm trợ cho đoàn pháo hạm.

 

[doctor76]

Quân ta tiến lên lại vô tình lọt vào cạnh ngay đồn địch mà ta đang lùng tìm để đánh; bọn gián điệp bảo thế; trung tá Allizé cũng có linh cảm như thế. Quân ta liền quay lại đường cũ và đóng quân trong ngôi làng vừa rồi. Ít ra là nơi đây, dựa vào con rạch ta có thể để liên lạc với hạm đội. Ðoàn quân hạ trại vừa xong thì đại đội 3 của đại úy Sénez được lệnh lên đường hộ tống một đoàn vận tải lương thực sắp đến; đại đội phải đi đêm mà không được nghỉ ngơi gì.

Vào khoảng 11 giờ đêm (ngày 9 tháng 4), bỗng nghe thấy tiếng la hét và tiếng báo động của lính canh. Một vùng sáng loáng đang di chuyển trên kênh Bưu điện. Trung úy hải quân Joucla trên tàu Echo, chỉ huy đoàn vận chuyển đạn dược và lương thực, liền nhảy xuống ghe nhỏ xáp đến phía đuôi các pháo hạm thông báo tình trạng nguy hiểm. Sau đó thì hướng ghe vào bờ kênh, nơi mà đoàn tàu vận chuyển đang tập họp, ông ra lệnh phải nhổ neo thật gấp. Nhờ nước lớn và chảy mạnh nên việc tách bến cũng nhanh. Ông tiến lên trước và kéo một thuyền hỏa công của địch. Trung úy Besnard, do trung tá Allizé đưa đi thám thính cũng kéo một thuyền hỏa công khác ra xa. Ðó là hai thuyền buồm chở đầy dầu; cả hai đều được khéo léo đưa vào một nhánh kênh nhỏ của Rạch Vũng Gù, thật là may. 2 thuyền hỏa công cháy rực, lửa sát tới mặt nước; cỏ và cây bị cháy xém cả một vùng rộng lớn. Phản ứng và hành động mau lẹ này làm cho 2 trung úy hải quân Joucla và Besnard rất hãnh diện.

 

[doctor76]

Nước trong kênh chảy mạnh khoảng 2 hải lý, vì thế thật nguy hiểm. Các pháo hạm phải buộc dây vào nhau. Ngay đêm đó phải dựng một hàng cọc chắn bảo vệ các pháo hạm, và từ đêm hôm sau viên chỉ huy đoàn quân cứ tối đến là cho giăng xích sắt chặn ngang kênh.

Ngày 10 tháng 4, từ mờ sáng, ta lại tung quân đi tìm xem đồn địch ở đâu.

Một đoàn trinh sát do đại úy pháo binh du Chauffaut hướng dẫn (gồm bộ binh Tây Ban Nha, 1 đại đội bộ binh, một đại đội thủy quân lục chiến) băng đồng mà đi. Tên dẫn đường An Nam trước hết dẫn họ đi chéo qua phải; vì bị quân ta hối thúc quá và sau đó thì đánh hắn, hắn bèn đổi hướng đi và dẫn cả đoàn trinh sát của ta thẳng tới sát Mỹ Tho. Cả toán quân cãi nhau inh ỏi và hỗn loạn; trong khi ấy bọn lính Tây Ban Nha gốc người Tagal và một chiếc ghe An Nam hai bên bắn nhau vài phát. Ðoàn trinh sát lại quay về; trên đường bị một khẩu đại pháo không biết từ đâu bắn tới một quả: vài người trong đoàn cho rằng chỗ đại pháo bắn ra tức đúng là đồn địch rồi: vài người khác thì cho rằng chưa chắc (sau này quân Pháp mới biết rằng cỗ đại pháo đặt tại một ụ đóng ghe của Mỹ Tho, có lẽ tác giả có mặt trong nhóm trinh sát này).Trung úy hải quân (thuộc công binh) đề nghị dùng ghe đổ xuống Rạch Vũng Gù xem sao. Ghe bị bắn, nhưng tìm ra đồn và ông quay ghe ngược trở về. Việc dùng ghe thám thính như thế nguy hiểm lại chưa có phép của cấp trên. Vài nông dân cho biết rằng kênh không có canh phòng và các đồn đều di tản hết rồi.

Trinh sát thì quá mơ hồ, nhưng ta lại phải mang quân tiến lên. Trong tình thế này, vì không biết đích xác đồn ở đâu, nên ta cứ kể như đồn địch đã di tản hết chỉ còn lưu lại một ít pháo binh; vì thế vị chỉ huy du Quillo cho lệnh trung tá Bourdais cứ tiến đánh Mỹ Tho. Ông chỉ thị cho trung tá Bourdais phải hết sức cẩn thận và cũng cho ông này biết là sáng nay ta vừa bị một phát đại pháo nhưng không biết ở đâu bắn tới. Trung tá Bourdais dẫn 3 đại đội quân tăng viện, bộ binh, hải quân, thủy quân lục chiến tiến về Mỹ Tho, tất cả là 300 người. Họ có lệnh khi gần đến Mỹ Tho còn độ 2.000 thước thì dừng lại chờ đạo quân viễn chinh đi sau. Vào 3 giờ chiều, các toán quân của trung tá Bourdais xuống tàu sa-lúp, phía trước là các pháo hạm: cả đoàn lên đường, pháo hạm số 18 dẫn đầu mang cờ hiệu của trung tá Bourdais; tiếp theo là các pháo hạm 31, 22, 16. Pháo hạm 20 bỏ neo ở lại không theo đoàn tàu. Một lúc sau có lẽ chính đồn địch mà ta tìm kiếm từ 2 ngày nay (đồn thứ năm) bắt đầu nổ súng. Các pháo hạm của ta cứ nhắm hướng phỏng chừng mà bắn trả, rồi tiếp tục tiến lên. Ta vẫn không biết đính xác đồn địch ở đâu. Bất thình lình, đồn hiện ra ngay trước mặt chỉ cách 400 thước, đúng vào một khúc quanh của con kênh. Pháo hạm số 18 đi đầu có mang cờ hiệu của trung tá Bourdais bắn một quả đạn. Ðồn An Nam liền bắn trả 3 quả, 3 quả đạn An Nam đều có hiệu lực. Một rớt lên tàu, một làm bị thương một quân lính của ta; quả thứ ba làm bay mất quả tim và cánh tay trái của đại úy Bourdais. Tức thời pháo hạm 18 vọt lên, theo sau là pháo hạm 31. Cả hai được các pháo hạm 16 và 22 dàn ra yểm trợ. Bốn đại pháo nòng 30 có khía nã đạn dồn dập vào đồn An Nam. Ðồn bị tung lên, nhiều chỗ vỡ nát, quân phòng ngự bỏ đồn rút lui. Quân Pháp liền chiếm đồn. Kể từ lúc đó kênh Bưu điện được hoàn toàn khai thông.

 

[doctor76]

Như vậy là đường Mỹ Tho được khai thông bằng cái chết của đại úy hải quân Bourdais. Quân sĩ đều biểu lộ xúc cảm khó tả, lẫn lộn giữa chiến công và mất mát: thôi ta cứ để những xúc cảm đó gắn bó với nhau. Sức mạnh của xúc cảm làm cho mọi người phải bật lên tiếng kêu Thượng Đế; nhưng rồi từ từ cũng lắng xuống. Người ta phủ lên xác của ông một lá cờ để làm vinh danh ông, và cũng có thể là để che cảnh tượng khủng khiếp đừng cho những người còn đang chiến đấu phải nhìn thấy. Khi thu nhặt các phần thi thể, ta tìm được cánh tay của ông, nhưng trái tim thì tìm không thấy. Trong suốt 8 ngày trước đây, ngày nào ông cũng phá được một đồn hay san bằng một đập. Ông tiến lên, xô ngã những chướng ngại trước mặt bằng cánh tay lúc nào cũng nôn nóng, những cảnh chết chóc và hấp hối không làm sờn lòng hay nhụt chí của ông. Ðó là hình ảnh của cuộc đời ông. Ông chưa đầy 40 tuổi; và vừa thăng chức đại úy thuyền trưởng đại chiến hạm trong vinh dự, trong cái tuổi mà người khác còn trong cấp bực thứ yếu. Không phải vì thiếu sĩ quan mà ông đã được thăng cấp, tiếng vang từ Paris cho biết: chính tiếng nói của chỉ huy trưởng và của cả đoàn quân viễn chinh đã đem đến cho ông cấp bậc ấy. Nhưng ông đã ngã xuống khi vừa thấy đích, trợt chân trên một vũng máu. Chúng ta phải sống. Ông ta không còn nữa. Chẳng có gì xảy ra cả.

 

[doctor76]

Ðại úy hải quân Desvaux (cấp bậc của Bourdais là capitaine de vaisseau, cấp bậc của Desveaux là capitaine de frégate, vaisseau là đại chiến hạm, frégate là hộ tống hạm hay chiến hạm cở nhỏ ba cột buồm) nhận quyền chỉ huy các pháo hạm thay thiếu tá (truy phong ngay) Bourdais. Tất cả đoàn quân viễn chinh còn lại từ từ di chuyển, đến sáng ngày 11 thì đến đồn thứ năm mà quân ta đã chiếm trước đây: đoàn quân lên tàu khi trời còn tờ mờ, quân lính trèo lên tàu rất mau và trật tự tại một nhánh kênh phụ. Hai toán trinh sát cho đi trước. Quân trên bộ bỏ hẳn bờ bên trái, đổi sang đi trên đường cái dọc theo bờ bên phải của Rạch Vũng Gù, đường dẫn thẳng về Mỹ Tho. Một trong hai đoàn trinh sát cho biết đồn Hàm Luông (đồn thứ sáu) địch đã di tản hết: hai đại đôi bộ binh bèn chiếm lấy đồn. Hàm Luông là một ngôi làng cách Mỹ Tho 3.000 thước, nằm vắt ngang một con kênh nhỏ. Ðoàn trinh sát thứ hai do đại úy công binh Bovet hướng dẫn, gồm có bộ binh Tây Ban Nha và một đại đội lính đánh bộ, vượt qua ba con rạch nhỏ cắt ngang đường cái quan, rồi tiến đến gần thành địch, chỉ còn cách có 200 thước. Bắt đầu ngày 10 tháng 4 cả đạo quân viễn chinh đã đến gần sát Mỹ Tho. Bỗng trong toán quân biệt phái trinh sát của đại úy Bovet nổi lên tiếng đôi co: chia làm hai phe cãi nhau om sòm (quân sĩ chia làm hai phe, một phe muốn làm đám tang cho thiếu tá Bourdais, một phe muốn tiếp tục tiến quân, tác giả hình như theo phe muốn tiến quân nên viết lấp lửng) Suốt phần còn lại trong ngày 11 tháng 4 ta quyết định dành để tưởng niệm thiếu tá Bourdais (đồn nơi đại úy đại chiến hạm Bourdais gục ngã được đặt tên là đồn Bourdais, theo chỉ thị của tổng tư lệnh viễn chinh. Xác của viên chỉ huy Bourdais được mang về Mỹ Tho), không hành quân nữa. Việc tưởng niệm một ngưòi chiến hữu thì toàn thể quân sĩ ai cũng cho là phải nhưng đã làm ngưng trệ việc hành quân: làm cho cả đoàn quân mất công đầu, tức là chiếm Mỹ Tho trước tiên. Chỉ chậm trễ có vài giờ mà đành mất ưu thế: Mỹ Tho đã lọt vào tay chuẩn đề đốc Page. (chính đoạn than thở này cho thấy tác giả thuộc phe muốn tiến quân lập công)

 

[doctor76]

Ðêm 11 tháng 4, lại có thêm quân bổ xung từ Sài Gòn xuống nhập vào đoàn viễn chinh: vì ta chưa biết chắc là chỉ cần trở bàn tay để chiếm thành hay phải vây hãm lâu dài. Viện binh gồm có 1 đội pháo binh nòng 12 có ngựa kéo, phân đoàn 4 pháo binh mang theo ngựa và xe tải đạn, vì cho đến giờ này ta vẫn phải dùng sức người thay ngựa. Ngày 12 tháng 4, tất cả đạo quân đều tụ quân tại làng Hàm Luông; tiền quân ta đóng cách thành địch chỉ có 1.500 thước; trung úy Aigueparses chỉ huy toán tiền quân gồm 50 bộ binh đóng tại một bìa rừng cau và dừa, phía sau khu rừng dừa là thành phố Mỹ Tho. Ðường cái đã làm lại, tất cả các cầu cũng bắc lại. Ðoàn pháo hạm bỏ neo phía trước đạo quân một quãng ngắn, cách thành địch 1.500 thước, pháo hạm nã vào thành 7 quả đạn súng cối có khía. Vào khoảng 11 giờ sáng, ta thấy một đám khói bốc lên ngay cửa vào tỉnh Mỹ Tho. Quân viễn chinh qua nhiều lần tăng viện, đã trở thành một lực lượng 900 người. Riêng dàn pháo binh, không kể đại pháo trên tàu sa-lúp và các ca-nô vũ trang, đếm được 18 họng lửa, trong số này có 6 súng cối.Ngày 13 tháng 4, đã biết rõ địa thế nên quân ta tiến lên gồm: công binh mang thang, sơn pháo, hỏa tiễn, 4 đại đội thủy quân lục chiến. Ta cũng bố trí để phòng địch tấn công ta từ bên ngoài thành: bằng cách cho đại đội 4 bộ binh làm xung kích đi trước dò đường và tìm vị trí thuận lợi để tấn công. Trung tá du Quillio đang nghĩ cách ra tay đánh úp vào thành. Khi quân ta tiến gần khoảng cách chỉ còn bằng tầm đạn của địch thì lại thấy cờ 3 sắc (cờ Pháp) phất phới trên tường thành từ lúc nào rồi. Ngày hôm sau, 14 tháng 4, quân sĩ mới kéo vào bên trong thành.

 

[doctor76]

Ðoàn chiến hạm của chuẩn thủy sư đề đốc Page, tiến từ cửa biển vào theo đường thủy mà ta đã khổ công dò tìm; hạm đội oanh liệt và gan dạ phá chông trên sông Cambodge dưới làn đạn của địch tiến đến sát thành Mỹ Tho khoảng hai giờ sáng ngày 12 tháng 4. Thành đã bỏ trống, thủy thủ đoàn chiếm thành không phải nổ một tiếng súng nào cả.

Một mặt đoàn thám thính của ta sáng ngày 10 tháng 4 đã tiến đến thẳng trước mặt thành Mỹ Tho, một mặt đoàn pháo hạm cũng oanh liệt tiến lên làm cho quân địch mất tự tin; đến đêm 11 một đoàn trinh sát khác của ta lại xáp đến gần thành chỉ còn cách 200 thước, đồng thời trên sông Cambodge đoàn chiến hạm của thủy sư đề đốc Page cũng bắt đầu nã đạn, người An Nam bị áp lực ở mặt tiền tuyến và cả hậu tuyến. Họ rút lui.

Sự trùng hợp có vẻ bất ngờ của 2 lực lượng sử dụng 2 phương tiện hành quân khác nhau thật sự đã được nghiên cứu trước và chuẩn bị từ trước. Ngày 6 tháng 4, vị phó đề đốc Charner cho chỉ huy trưởng chiến dịch Mỹ Tho biết trước là có thể trông cậy vào một lực giúp sức hiện diện kịp thời trên sông Cambodge:

- Hai tàu Lily và Sham-Rock, vắng mặt từ 8 hôm nay, không theo đoàn quân chiến dịch Mỹ Tho; ý đồ của tôi là cho 2 pháo hạm đi theo 2 tàu này để cố tìm đường biển đưa vào sông Cambodge.

 

[doctor76]

Viên chỉ huy trưởng phải chờ đến ngày 8 tháng 4 mới có thể thẩm định được việc di chuyển của hạm đội trên sông Cambodge từ cửa biển vào và khả năng phòng thủ của địch hai bên bờ. Trên bờ đạo quân viễn chinh cũng tỏ ra đang thắng thế và sắp tiến đến gần Mỹ Tho. Lúc này chính là lúc có thể phối hợp hai đạo quân: một từ biển vào và một do chỉ huy du Quilio dùng sông rạch để đem quân đến Mỹ Tho Vì vậy trong ngày 8 tháng 4 phó thủy sư đề đốc Charner đưa các lời huấn thị như sau cho chuẩn thủy sư đề đốc Page còn đang đóng quân gần Biên Hòa:

- Tôi giao cho ông hai tàu Lily và Sham-Rock, sau khi thăm dò sông Cambodge xong sẽ bất thần quay về Sài Gòn để được tiếp tế.

- Ông có thể giương cờ hiệu của ông trên bất cứ chiến hạm nào trong đoàn chiến thuyền mà ông thích: trên chiến hạm Fusée, Lily, Sham-Rock, hay cả trên chiếc Dragonne cũng được, tàu này hiện đang giữ vị trí tiền quân của ta.

- Ông phải hành động cẩn thận, hết sức nỗ lực theo đường biển ngược sông Cambodge để đánh Mỹ Tho, trong khi đó trên bộ đoàn quân viễn chinh sẽ ngược Rạch Vũng Gù đánh liên tục vào thành.

- Tôi tiếc rằng, ngoài số quân và chiến hạm sẵn có, tôi không thể giao cho ông hơn nữa. Ðiều tối quan trọng dưới mắt tôi là kết quả trận này có thể tháo gỡ cho hoàn cảnh khó khăn của ta hiện nay. Hạm đội của ông xuất hiện trên sông Cambodge chắc chắn sẽ đánh lạc hướng quân địch, góp phần làm cho Mỹ Tho mau sụp đổ và làm cho quân thù phải sớm điều đình.

 

[doctor76]

Chuẩn thủy sư Page rời Biên Hòa ngày 10 thang 4, vào 10 giờ sáng, bằng tàu Fusée do đai úy Bailly điều khiển. Theo sau có tàu Lily và Sham-Rock. Ông vượt các bãi cạn ở cửa sông Cambodge, gần đó có tàu Dragonne do đại úy Galey đang thả neo làm tiền đồn; đại pháo hạm Dragonne cũng tháp tùng theo dẫn đầu và chỉ đường cho cả hạm đội. Vào 2 giờ sáng thì hạm đội thả neo cách đập thứ nhất 400 thước. Thật may mắn cho ta đêm tối đen chưa từng thấy, không có một ánh sao nào trên trời, ta phá cọc và cừ để lấy đường cho tàu; trong khi đó các đồn địch bắn loạn xạ. Sáng ngày 11, hạm đội ngược sông Cambodge bằng nhánh phía nam nhưng lại phải ngừng lại nơi đầu một hòn đảo vì có đập chắn; hòn đảo chia sông thành 2 nhánh (nhánh nam và nhánh bắc). Hai bên đập có đồn canh giữ, mỗi đồn có 18 khẩu pháo. Ngày 12 tháng 4, đoàn tàu nã pháo vào hai đồn, đồng thời phá cừ cọc để đi. Vào 1 giờ 30 trưa, hạm đội thả neo trước thành Mỹ Tho chỉ cách thành có 200 thước; nhưng thành Mỹ Tho đã di tản trước đó ba giờ đồng hồ rồi. Thủy thủ đoàn của hạm đội do trung úy hải quân Desaux hướng dẫn chiếm thành và thượng cờ tam sắc. Ðạn súng cối do cánh quân trên bộ của ta rót vào thành trong các ngày 12 và 13 tháng 4 may mắn không trúng quân sĩ nào của ta trong thành.

 

[doctor76]

Sông Cambodge nằm vào mặt nam của thành phố Mỹ Tho, sông Rạch Gù nằm bên phía đông. Ðối với kênh Bưu điện thì thành phố nằm trên hữu ngạn. Mỹ Tho là một vùng nhà cửa rộng lớn, nhà lợp bằng lá dừa lùn theo tập quán của người An Nam, nhìn xa giống như nhà lợp rơm của ta. Bộ mặt chung của thành phố có vẻ nghèo nàn; nhưng dọc theo kênh Bưu điện thì nhà cửa có vẻ thanh nhã một cách đáng nể; nhà xây cất theo kiểu nông thôn, nối nhau liên tục, mái lợp ngói nổi bật trên những vùng trồng dừa và cau, tất cả cho thấy vẻ phong lưu, thỉnh thoảng vài nhà có vẻ thật giàu có. Ta chỉ có thể dùng cảnh hào hoa của Chợ Quán và kinh Tàu Hủ mới có thể so sánh được cảnh tượng hai bên bờ Rạch Vũng Gù mà thôi. Cây dừa ở đây to lớn hơn các cây ta thấy ở Sài Gòn: quân viễn chinh đánh Mỹ Tho uống thật là đã khát.

Thành Mỹ Tho xây cất theo lối Âu Châu. Thành vuông vức có ụ làm pháo đài. Hào chung quanh rộng có nước; tường thành cao rất dầy. Vài nơi chung quanh thành là đầm lầy, vì vậy sức phòng thủ do công trình nhân tạo còn có thiên nhiên hỗ trợ nữa. Vũ khí của thành Mỹ Tho thì có đại pháo nòng lớn. Thành kiểm soát hết sông Cambodge và các đường thủy đổ vào sông này. Do đó thành có một vị trí chiến lược quan trọng. Hơn nữa Mỹ Tho còn là vựa thóc lại vừa là thị trường lúa gạo quan trọng của cả đế quốc An Nam. Nếu trong mùa mưa mà đánh thành Mỹ Tho khi có thêm 3 tỉnh miền nam hỗ trợ, thì quả thật ta không thể nào đánh nổi.

 

[doctor76]

Vị phó vương của 6 tỉnh (tức cụ Nguyễn Tri Phương), trước khi bỏ thành, thả hết người thiên chúa giáo, ông nói với họ rằng:

- Hãy cứ đi theo các bạn người Pháp của quý vị.

Ðó là một gương nhân từ mà về sau cả người An Nam và kể cả kẻ thù của người An Nam tức là người Pháp chúng ta không ai làm nổi. Ông cho đốt hết các kho nhà nước, và cả các xâu tiền kẽm. Ta chẳng còn vớt vát được gì.

Gạo cháy dở dang bán giá rẻ mạt chỉ để nấu rượu gọi là sam-chou (không biết tên thật là loại rượu gì, đành để nguyên văn), một loại rượu trắng của người An Nam. Tiền kẽm chỉ có giá khi còn bó lại thành xâu. Buộc lại thì mất công nhiều lắm, vì thế tiền mất hết giá. Tại các ụ đóng ghe ta cướp được vài thuyền của quan thật đẹp bằng gỗ giá tị là một loại gỗ rất quí. Ta liền tu sửa các ghe cướp được, trang bị khi giới, đem tăng cường cho hạm đội của ta.

Quyết định của địch quân rút bỏ thành Mỹ Tho làm cả đoàn quân tăng viện do chỉ huy trưởng viễn chinh đưa từ Sài Gòn xuống trở nên vô ích. Tóm lại tất cả cuộc hành quân chỉ gồm có giai đoạn chuẩn bị chứ không đánh đấm gì cả, thôi cũng là chuyện may. Tin thắng trận Mỹ Tho đến tai của vị chỉ huy trưởng và đại tướng de Vaissoigne khi hai ông thân hành đi thăm mặt trận Mỹ Tho. Chiến thắng giúp cho viên chỉ huy có thể lần lượt điều quân đội giữ nhiệm vụ ở các nơi khác, Quân lính hầu hết là quân tình nguyện. Trước khi thành Mỹ Tho mất đã có vài đám mưa rào báo hiệu mùa mưa đã tới, mưa gây ra tình thế càng ngày càng khó khăn hơn, có vẻ như muốn cho thấy là ý kiến của những người trước đây chống lại việc tiến đánh Mỹ Tho là có lý. Thư từ quân lính gửi đi theo từng chuyến định kỳ, tức ngày 11 tháng 4, chắc phải nhắc tới việc này. Nhưng thành Mỹ Tho lại mất quá sớm vào ngày 12 tháng tư; vì thế khi tàu đưa thư Écho đến Singapor thì trong số thư chống lại việc tiến đánh Mỹ Tho cũng có cả thư báo tin chiến thắng thành Mỹ Tho gửi về Pháp.

 

[doctor76]

Ðề đốc thủy sư cử một sĩ quan đóng tại Mỹ Tho đại diện cho ông ở đây: trước khi rời Mỹ Tho ông hoạch định cho vị sĩ quan này những gì phải làm và những gì không nên làm:

- Quyền lực của ông là quân binh, hành chính và chính trị. Đừng quên là kẻ thù còn trước mặt: vậy phải bảo trì pháo binh và bộ binh. Vùng lãnh thổ tứ giác giữa các sông Cambodge, Bưu điện, Thương mại và khúc sông Vàm Cỏ Tây là do quân ta chiếm cứ. Dân chúng sẽ được thông báo về việc thành lập lãnh thổ ta bằng một tuyên cáo. Ðối với người dân lương thiện ông áp dụng sự công minh, khoan dung và nhã nhặn. Ông chống lại cướp bóc để che chở họ. Ông không nên tìm cách tự ý bành trướng việc chinh phạt của người Pháp. Dân chúng ở phía bắc vùng tứ giác ta nên xem như đồng minh hơn là kẻ thù. Giải hết tù về Sài Gòn. Chuyển hết thương mại về Sài Gòn. Sài Gòn phải là trung tâm thương mại duy nhất của ta.

Nhờ sự tín cẩn đặc biệt của thủy sư đề đốc đối với mình nên đại úy hải quân Devaux mới được giao những trọng trách lớn lao như vậy trong suốt mấy tháng đầu tiên sau khi chiếm Mỹ Tho. Phó thủy sư đề đốc chỉ huy trưởng, trước khi quay về tổng hành dinh ở Sài Gòn, đã giải quyết hết những gì liên hệ đến việc phòng thủ Mỹ Tho: 400 người đóng giữ thành. Ðại pháo của hải quân thì đem dùng trang bị cho thành mới chiếm.

 

[doctor76]

Toàn thể pháo binh đánh bộ trở về Sài Gòn, lính pháo binh trở lại đóng chỗ cũ trong thành phố Tàu và dọc theo các chùa như trước kia để chờ qua hết mùa mưa. Tình trạng sức khoẻ của quân lính đi đánh Mỹ Tho suy sụp một cách nghiêm trọng; vào cuối tháng 4, các bịnh viện chật cứng bệnh nhân sốt rét và thổ tả. Trong lúc đánh nhau con người sống một đời sống giả tạo: khi nghỉ ngơi, ta cứ tạm cho như vậy, thì sự thực lại trở về với họ, vi trùng của tinh thần và thể xác phát sinh và bành trướng: tình thần buồn nản, xác thân rã rời. Mùa mưa thật sự đến rồi, cả Nam Kỳ miền nam biến thành một vùng đầm lầy mênh mông. Bầu trời mất hết vẻ trong sáng: từng chập trời đổ mưa như thác. Chỉ có cảnh xanh tươi của miền nhiệt đới là tồn tại, ngoài ra chẳng có gì khác hơn là màu tối tăm của mưa giông đầy trời. Mùa màng thay đổi trên quê hương ta hình như cũng phù hợp với bản tính dễ biến đổi của ta. Nơi xứ Nam Kỳ y trang muôn thuở của thiên nhiên, lúc nào cũng như nhau, tạo cho ta một nỗi buồn thảm vô biên (tác giả có vẻ lãng mạn). Dịch tả vẫn hoành hành: nạn nhân vẫn lẩn quẩn trong đám quân đi đánh Mỹ Tho. Viên chỉ huy tiểu đoàn công binh là Allizé de Matignicourt chết liền sau khi ngã bệnh có hai ngày. Thế là kỳ viễn chinh sau hết đã làm thiệt mất hai vị sĩ quan lớn. Thiếu tá Bourdais bị quân thù giết; trung tá Allizé, kém may mắn hơn không có cái vinh dự đó, đã bị dịch thổ tả mang đi. Dịch tả trong 15 ngày đã gây chết chóc nhiều hơn là đại pháo và súng bắn trong một trận hỗn chiến.

Ðám táng của ông là một tang lễ thật lớn. Gần như tất cả sĩ quan của toàn thể đạo quân viễn chinh đều hiện diện: công binh, pháo binh, hải quân, bộ binh, thủy quân lục chiến, các cơ quan bệnh viện đều cử người đại diện. Ðoàn người đưa đám chật ních cả nghĩa trang của người An Nam, mà bây giờ đây đang chôn đầy người Pháp. 12 cái hố đào sẵn ở nghĩa trang ngập nước do cơn mưa từ tối hôm qua, mưa đã biểu lộ sự đau đớn của mình bằng màu nước hòa với chất sét trong đất trở nên đỏ như máu. Gió mùa tây-nam thổi mạnh mang đến cho bầu trời những đám mây màu chì: một cảnh nửa tối nửa sáng bao phủ mặt đất, buồn thảm hơn cả một ngày nhật thực. Mưa trút như thác đổ: hình như có sự giận dữ nào đó đã vơ hết mưa gió để ném xuống mặt đất từng mảng lớn ( tác giả cho thấy mùa mưa ngày xưa ở Nam Kỳ thật ác liệt, cảnh mưa,tâm trạng người, cảnh chôn cất quân nhân, tất cả rất hay). Những nỗi niềm chán nản và yếu mềm đã thấy xuất hiện trong nhóm dân đi chiếm thuộc địa. Mục đích của chúng ta trở nên tối tăm: ta tự hỏi biết bao nhiêu nhân mạng phải hy sinh để được lợi ích gì đây? Chung quanh ta đều thiếu thốn tất cả, thiếu cả trời cả đất; xem kìa những lỗ huyệt há hốc sẵn sàng chờ đón ta, khép kín bạn hữu của chúng ta, giống như những tiếng điểm danh của con Quái vật sẵn sàng ngấu nghiến chúng ta. Ta chỉ biết khẩn cầu và chờ đợi một tiếng nói vang lên giúp ta sức mạnh và chịu đựng để chống chỏi với những tại họa này. Bỗng có một người bước ra (người ở đây là tác giả, rất kín đáo chứ không bộc lộ mình trên sách), tiến đến bờ huyệt cất lên những lời nói đó:

- Thưa quí vị, người ta nói rằng mảnh đất này, để trả thù cho việc xâm lược của ta, đã nuốt sống cái tinh khiết nhất của dòng máu chúng ta. Chính vì thế, mà chúng ta đã nhìn thấy tận mắt những vị chỉ huy của quân đoàn nổi danh đã ngã xuống, như Labbé, Deroulède, Livet; và ngày hôm nay một lỗ huyệt mở ra để đón phần thân xác của trung tá Allizé.

- Cái chết của trung tá Allizé là một cái tang chung. Các vị chỉ huy của ông tôn vinh ông vì kiến thức rộng rãi của ông và sự can đảm vững chắc của ông; thuộc hạ của ông thương mến ông vì tính tình nhã nhặn của ông. Ông đã đem đời mình đóng góp cho công cuộc đánh chiếm Mỹ Tho: sự hy sinh đời sống cao cả của ông làm cho chúng ta vững tâm hơn là làm cho chúng ta xao xuyến; sự hy sinh này rồi đây sẽ làm nẩy nở được chăng công trình mà tất cả chúng ta bắt buộc phải làm!.

​

 

[doctor76]

Chợ Lớn hồi ấy, 1866, ảnh của Emile Gsell

​

 

[doctor76]

Chợ Lớn hồi ấy, 1866, ảnh của Emile Gsell

​

 

[doctor76]

Chợ Lớn hồi ấy, 1866, ảnh của Emile Gsell

​

 

[doctor76]

Chợ Lớn hồi ấy, 1866, ảnh của Emile Gsell

​