NẾU TRÌNH BẠN ĐỦ CAO?
“Sao chép” hay “học” – khác nhau ở chỗ nào?
Thật ra có một điều rất buồn cười: nhiều bạn luôn miệng chê Trung Quốc “copy”, “bắt chước”, “làm hàng nhái”, nhưng lại quên mất một chân lý cơ bản nhất mà ai từng đi học đều phải thừa nhận—học chính là một dạng sao chép có hệ thống.
Tôi hỏi thật: các bạn có đi học không?
Đi học là gì?
Là ngồi chép lại kiến thức của người đi trước, từ công thức, phương pháp, đến cách tư duy. Người ta mất 50 năm lăn lộn trong phòng thí nghiệm hoặc nhà máy mới đúc rút được vài dòng. Bạn lên lớp chép đúng vài phút. Vậy mà tới khi ra đời lại chê người khác “copy”.
Thực tế sản xuất còn khắc nghiệt hơn. Ở trường chỉ cần hiểu là đủ, chép xong bài là xong. Nhưng trong nhà máy, từng chi tiết phải làm được thật, phải “copy” đến mức máy chạy được, sản phẩm bán được, thậm chí chạy ổn định hơn bản gốc. Ở đó không có “điểm 10 tự luận”, chỉ có hàng đạt hoặc hàng hỏng. Sao chép trong công nghiệp không chỉ là học, mà là học đến nơi đến chốn, học cho ra sản phẩm, học bằng máy CNC, bằng vật liệu, bằng thử nghiệm, bằng tiền túi và đôi khi cả máu thật.
Và xin lưu ý: cả thế giới này đi lên nhờ sao chép. Nhật từng sao chép Mỹ và Đức. Hàn Quốc sao chép Nhật. Đài Loan sao chép cả Nhật lẫn Mỹ. Và tất cả cuối cùng đều vượt lên nhờ làm tốt hơn người mà họ sao chép.
...
Câu hỏi đúng là: copy xong bạn có làm cho nó chạy được không, và có dám làm tới mức vượt bản gốc không?
Tôi nói thẳng là nhiều đứa tư vấn thiết kế (thầy vẽ thuê) còn vẽ bản vẽ không xong thì làm sao mà đủ trình sao chép?
(Lý Thanh Hà)
Bổ sung thêm chút cho bài của bác Lý Thanh Hà ở trên, không chỉ Hàn và Nhật như bài trên, Mỹ trong giai đoạn đầu công nghiệp hóa cũng học và copy rất nhiều từ châu Âu, đặc biệt là Anh và Đức. Đây là một phần quan trọng trong lịch sử phát triển công nghệ toàn cầu.
1. Thế kỷ 18-19: Mỹ vừa học hỏi vừa ăn cắp bí quyết, công nghệ dệt may, luyện kim, và máy móc từ Anh - quốc gia đi đầu trong Cách mạng Công nghiệp. Nhiều kỹ sư Mỹ sang Anh học, thậm chí có những trường hợp ăn cắp bản thiết kế để mang về Mỹ.
Thời cuối thế kỷ 18, Anh giữ độc quyền công nghệ dệt bông: khung cửi, khung kéo sợi, bố trí nhà máy… và cấm thợ lành nghề xuất cảnh, cấm mang bản vẽ máy ra khỏi nước để bảo vệ lợi thế.
Nhưng Mỹ đang rất cần công nghệ này, nên làm đúng nghĩa đen industrial espionage - gián điệp công nghiệp:
Một trong những ví dụ là Samuel Slater, một thợ dệt được đào tạo trong nhà máy Anh, đã học thuộc lòng thiết kế máy, sang Mỹ năm 1789, rồi dựng nhà máy dệt đầu tiên ở Rhode Island (1793). Ở Mỹ, ông được gọi là “Father of the American Industrial Revolution”, nhưng ở Anh bị chửi thẳng là Slater the Traitor - Slater kẻ phản bội.
Từ những copy ban đầu đó, đến 1815, vùng New England đã có hàng trăm nhà máy dệt, tạo nền tảng cho công nghiệp Mỹ.
Đế chế công nghiệp của Mỹ khởi nguồn từ việc lén copy công nghệ Anh. Mỹ học theo kiểu nhớ bản vẽ, về nhà tự chế, chứ không phải được Anh chuyển giao công nghệ ngon lành.
2. Mỹ copy/học từ Đức ngành hóa chất và dược và cơ khí
Mỹ đi từ lệ thuộc Đức đến tự chủ. Mỹ copy/học từ Đức về quy trình sản xuất hóa chất, thuốc nhuộm, và sau này là công nghệ ô tô.
- Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Đức là trung tâm nghiên cứu hóa học và kỹ thuật cơ khí cuối thế kỷ 19. Đức thống trị ngành thuốc nhuộm & hóa chất hữu cơ; có lúc chiếm khoảng một nửa sản lượng thuốc nhuộm thế giới, gần như toàn bộ các thuốc nhuộm mới đều do các hãng than đá - dye của Đức phát minh.
- Trước Thế chiến I, Mỹ phụ thuộc nặng vào thuốc nhuộm, hóa chất từ Đức, gần như không có ngành hóa chất hữu cơ nội địa đáng kể.
- Khi chiến tranh nổ ra, nguồn cung từ Đức bị cắt, Mỹ buộc phải dựng ngành hóa chất của riêng mình, và doanh nhân & kỹ sư Mỹ học thẳng theo mẫu Đức: xem công thức, quy trình, thiết bị, tổ chức R&D… rồi dựng lại trong nước.
Một lần nữa, mô hình là: copy sâu - nội địa hóa - rồi mới sáng tạo thêm.
3. Mỹ copy mô hình đại học và khoa học từ Đức
Thế kỷ 19, mô hình đại học - phòng thí nghiệm hiện đại là sản phẩm của Đức, với mô hình Humboldt: gắn nghiên cứu với giảng dạy, trường đại học là nơi tạo ra tri thức mới, sinh viên học qua làm nghiên cứu, chứ không chỉ nghe giảng.
Mỹ nhìn thấy và copy:
- Johns Hopkins University (1876) được thành lập rất rõ ràng là dựa trên mô hình của Humboldt, và đa số giáo sư thời đầu từng đi học/tu nghiệp ở Đức.
- Các kiến trúc sư của đại học nghiên cứu Mỹ thế kỷ 19 như Daniel Coit Gilman (Johns Hopkins), Charles Eliot (Harvard)… đều từng học ở Đức hoặc trực tiếp trích dẫn mô hình đại học Đức làm chuẩn.
Tóm lại: hệ thống đại học nghiên cứu “made in USA” thực chất là bản độ lại của mô hình Đức, sau đó Mỹ cải tiến, mở rộng và bây giờ quay lại thành chuẩn thế giới.
4. Ngành điện và viễn thông: Mỹ ban đầu dựa vào các phát minh châu Âu (ví dụ: động cơ điện, máy phát điện), sau đó cải tiến và thương mại hóa mạnh mẽ.
Năm 1882, Thomas Edison mở nhà máy điện Pearl Street Station ở New York - nhà máy điện trung tâm thương mại đầu tiên của Mỹ (và thường được coi là nhà máy điện trung tâm đầu tiên trên thế giới), dùng dynamo và công nghệ vốn đã có, nhưng đóng gói thành mô hình central station cung cấp điện cho hàng trăm khách hàng trong một khu phố.
George Westinghouse đi mua công nghệ châu Âu: ông mua quyền sử dụng máy biến áp của Gaulard & Gibbs và dùng máy phát Siemens, rồi giao cho William Stanley chỉnh sửa, tạo ra máy biến áp AC thực dụng đầu tiên và trình diễn cả một hệ thống AC ở Great Barrington năm 1886.
Nikola Tesla - kỹ sư gốc Balkan từng học/làm ở châu Âu - phát triển hệ thống đa pha AC và động cơ cảm ứng; năm 1888 Westinghouse mua trọn gói bằng sáng chế của Tesla và triển khai chúng trong các dự án lớn như nhà máy thủy điện Niagara Falls và hệ thống điện ở World’s Columbian Exposition 1893.
Tóm lại, lý thuyết - máy phát - biến áp gốc phần nhiều từ Anh, Pháp, Đức, Bỉ, Hungary…, còn Mỹ nổi lên khi biến chúng thành lưới điện thương mại, chuẩn hoá thiết bị, dựng cả ngành công nghiệp điện lực và mô hình kinh doanh điện lực đô thị.
Chỉ có lĩnh vực Viễn thông (điện báo, điện thoại), thì dù phát minh chính vẫn bắt đầu từ châu Âu, ví dụ
-Năm 1833, Gauss & Weber (Đức) dựng tuyến điện báo điện từ đầu tiên trên thế giới nối phòng thí nghiệm với đài quan sát ở Göttingen.
-Năm 1837, Cooke & Wheatstone (Anh) phát minh và đưa vào khai thác hệ điện báo kim chỉ – đây là hệ điện báo thương mại đầu tiên ở Anh.
nhưng Mỹ cũng có đóng góp. Nhưng
cũng như Trung Quốc, chính Mỹ đã thành công trong việc triển khai xây dựng quy mô lớn phổ cập đại trà (scale up) & độc quyền hoá. Ví dụ, Theodore Vail tổ chức Bell/AT&T thành hệ thống liên kết các tổng đài địa phương, tạo mạng điện thoại đường dài toàn quốc và đặt nền cho độc quyền Bell System.
Nhiều mảnh kỹ thuật gốc (điện từ học, máy phát, biến áp, ý tưởng điện báo/điện thoại) sinh ra ở Anh-Đức-Pháp-Ý… nhưng Mỹ là nơi ghép hình chúng thành những hệ thống khổng lồ: lưới điện toàn quốc, mạng điện thoại đường dài, mô hình công ty độc quyền kiểu AT&T.
Quay lại đúng vấn đề đã nói ở bài trước, đó là tốc độ đưa phát kiến khoa học vào thực tế của Trung Quốc bây giờ cực nhanh, nhanh nhất, như Mỹ ngày xưa
5. Sau Thế chiến II: gom chất xám Đức về Mỹ (Operation Paperclip)
Ngay sau 1945, Mỹ triển khai Operation Paperclip: Khoảng 1500-1600 nhà khoa học, kỹ sư Đức, nhiều người từ chương trình tên lửa V-2, hàng không phản lực, hóa học… được đưa sang Mỹ làm việc cho quân đội và các cơ quan nghiên cứu.
Nhân vật nổi tiếng nhất là Wernher von Braun, người sau này trở thành kiến trúc sư chính của chương trình tên lửa Mỹ và đóng vai trò lớn trong việc phát triển tên lửa Saturn V đưa người lên Mặt Trăng.
Một số nghiên cứu ước tính, giá trị tri thức, bằng sáng chế, quy trình công nghiệp lấy từ Đức tương đương khoảng 10 tỷ USD (giá trị thời đó, quy đổi ra bây giờ chắc phải là con số khổng lồ).
Chung quy lại, một phần không nhỏ sức mạnh khoa học - quân sự của Mỹ thời Chiến tranh Lạnh là copy nâng cấp trên nền tảng trí tuệ Đức sau chiến tranh.
Tóm lại, chiến lược của Mỹ, đó là không chỉ sao chép, Mỹ còn nhanh chóng chuẩn hóa, sản xuất hàng loạt, và cải tiến để phù hợp với thị trường nội địa khổng lồ. Đây là điểm giúp Mỹ vượt lên.
Điều này cho thấy copy là bước khởi đầu, nhưng cải tiến và làm chủ mới là chìa khóa. Nhật, Hàn, Trung Quốc cũng đi theo con đường này, và thực tế Mỹ từng là người học trò/copy/ăn cắp trước khi trở thành người dẫn đầu.
