BỔ CỨU補
或為撰椒宮殉節行以傳于世，其辭曰：
Hoặc vi soạn tiêu cung tuẫn tiết hành dĩ truyền ư thế, kỳ từ viết：
[Có người đã soạn bài "Hành trạng người cung nữ chết theo để giữ tiết" để truyền lại cho đời, lời văn rằng:]
1. Xuất thân & tuổi trẻ
顺安良才来天德。古人命邑号琵琶。
Thuận An Lương Tài lai Thiên Đức,
Cổ nhân mệnh ấp hiệu Tỳ Bà.
[Thuận An, Lương Tài, nơi sinh ra người có phúc đức.
Xưa nay, người ta gọi vùng đất ấy là Tì Bà.]
琵琶古曲知何意。大堤轧彼貌如花。
Tỳ bà cổ khúc tri hà ý,
Đại Đê át bỉ mạo như hoa.
[Bài cổ “Tì Bà” biết mang ý gì?
Dải đê dài kia, người con gái đẹp như hoa.]
英華悉哔萃簪缨。景兴乙酉佳时节。
Anh hoa tất bị tụ trâm anh,
Cảnh Hưng Ất Dậu giai thời tiết.
[Tinh hoa hội tụ nơi dòng dõi quan lại.
Vào tiết tháng tốt năm Cảnh Hưng Ất Dậu (1765).]
望门诞育女中豪。言行工容无玷阙。
Vọng môn đản dục nữ trung hào,
Ngôn hành công dung vô tiếm khuyết.
[Trong dòng họ danh giá, sinh ra người nữ anh hùng.
Lời nói, hành vi, nữ công, nhan sắc – không gì là không hoàn mỹ.]
2. Vào cung & thời kỳ thịnh trị
越从十七入青宫。才登丙午梦呈熊。
Việt tùng thập thất nhập Thanh cung,
Tài đăng Bính Ngọ mộng trình hùng.
[Khi mới 17 tuổi, vào cung Thanh Cung (hậu cung).
Mới qua năm Bính Ngọ (1786), mơ thấy điềm sinh con trai.]
日高影照天恩重。海润星辉福气浓。
Nhật cao ảnh chiếu thiên ân trọng,
Hải nhuận tinh huy phúc khí nùng.
[Ánh mặt trời rực rỡ, ơn vua sâu nặng.
Biển cả êm đềm, sao sáng – phúc khí dồi dào.]
3. Biến loạn Tây Sơn & lưu vong
丁未猖獗西山贼。卷地风尘惊不测。
Đinh Mùi xương quyết Tây Sơn tặc,
Quyển địa phong trần kinh bất trắc.
[Năm Đinh Mùi (1787), giặc Tây Sơn hoành hành.
Gió bụi cuộn tràn, tai họa ập đến bất ngờ.]
羽葆随銮出凤城。御林星散长安北。
Vũ bão tùy loan xuất Phượng thành,
Ngự lâm tinh tán Trường An bắc.
[Cờ lọng theo vua rời khỏi kinh thành.
Vệ quân tan tác, chạy về phương Bắc.]
落慌匹马文峰还。别跟慈幔武崖山。
Lạc hoảng thất mã Văn Phong hoàn,
Biệt căn từ mạn Võ Nhai sơn.
[Lo lắng, một mình cưỡi ngựa về Văn Phong.
Rời xa bức màn từ mẫu, đến núi Võ Nhai.]
湘裙罗袜悲逾险。槨质蒲姿苦耐寒。
Tương quần la tất bi du hiểm,
Quách chất bồ tư khổ nại hàn.
[Váy lụa, tất mỏng – buồn bã vượt chốn hiểm nghèo.
Thân như gỗ quan tài, dáng như cỏ bồ – chịu rét mệt nhọc.]
远徼望龙音寂寞。闲庭泣虺泪阑干。
Viễn kiếu vọng long âm tịch mịch,
Nhàn đình khấp huy lệ lan can.
[Xa xôi ngóng trông long giá – âm tín lặng thinh.
Trong sân vắng, rắn khóc, lệ tuôn như mưa.]
4. Gặp quân cứu viện & tạm yên
忽然何处渊渊鼓。高平阃将拜迎銮。
Hốt nhiên hà xứ uyên uyên cổ,
Cao Bằng khẩn tướng bái nghênh loan.
[Bỗng đâu, đâu đó vang lên tiếng trống dồn dập.
Tướng trấn Cao Bằng ra nghênh đón long giá.]
驾回牧马暂休歇。御舟随进弗迷关。
Giá hồi mục mã tạm hưu khiết,
Ngự chu tùy tiến phất mê quan.
[Vua về, tạm nghỉ ngơi, thả ngựa ăn cỏ.
Thuyền rồng theo sau, không lạc lối.]
贼兵闻信来追蹑。箭落火飞锋刃接。
Tặc binh văn tín lai truy niếp,
Tiễn lạc hỏa phi phong nhận tiếp.
[Giặc nghe tin, đuổi theo sát nút.
Mũi tên rơi, lửa bay, lưỡi đao chạm nhau.]
数株夭竹过危滩。荡覆颠倾还利涉。
Sổ chu yêu trúc quá nguy than,
Đãng phúc điên khinh hoàn lợi thiệp.
[Vài bụi trúc non vượt qua ghềnh nguy hiểm.
Chao đảo, lật nghiêng, nhưng vẫn qua được.]
缘崖攀木上高巅。雨沱瘴重色迷天。
Duyên nhai phan mộc thượng cao điên,
Vũ đà chướng trọng sắc mê thiên.
[Leo vách đá, bám cây lên đỉnh cao.
Mưa tầm tã, sương độc dày đặc – trời đất mờ mịt.]
土人踊跃前途送。山觜崎岖小径穿。
Thổ nhân dũng dược tiền đồ tống,
Sơn chủy khi khu tiểu kính xuyên.
[Người bản xứ hăng hái dẫn đường.
Vượt con đường nhỏ quanh co, hiểm trở.]
路尽有山山有洞。洞中香井水清涟。
Lộ tận hữu sơn, sơn hữu động,
Động trung hương tỉnh thủy thanh liên.
[Hết đường là núi, núi lại có hang.
Trong hang có giếng thơm, nước trong veo.]
想来此洞何年凿。早知今日有神仙。
Tưởng lai thử động hà niên tạc,
Tảo tri kim nhật hữu thần tiên.
[Tưởng chừng hang này ai đào từ bao giờ?
Chắc hẳn xưa kia đã biết hôm nay có thần tiên.]
泉水山芝将度日。乌啼花落撩愁郁。
Tuyền thủy sơn chi tương độ nhật,
Ô đề hoa lạc liêu sầu uất.
[Uống nước suối, ăn sơn chi để sống qua ngày.
Tiếng quạ kêu, hoa rụng – gợi nỗi buồn man mác.]
5. Liên lạc & được cứu
信通内地判上司。详门根由声诘屈。
Tín thông nội địa phán thượng ty,
Tường môn căn do thanh cập khuất.
[Tin gửi về đất liền, trình lên quan trên.
Khai rõ lai lịch, nhưng lời lẽ quanh co, khó tin.]
上司火速拨舆檯。送到龙州权驻跸。
Thượng ty hỏa tốc bát dư đài,
Tống đáo Long Châu quyền trú tất.
[Quan trên vội cấp xe ngựa, đưa đến Long Châu tạm trú.]
供需品物既丰盈。守护兵丁尤慎密。
Cung nhu phẩm vật ký phong doanh,
Thủ hộ binh đinh vưu thận mật.
[Cung cấp đồ dùng dồi dào.
Lính gác canh phòng nghiêm ngặt.]
抚抬旋派进南宁。内外庄严厂旅亭。
Phủ đài toàn phái tiến Nam Ninh,
Nội ngoại trang nghiêm xưởng lữ đình.
[Sau đó được đưa về Nam Ninh.
Trong ngoài trang nghiêm, nơi trú ngụ như đình nghỉ.]
南北辛酸经几度。不曾造次错仪型。
Nam bắc tân toan kinh kỷ độ,
Bất tằng tạo thứ thác nghi hình.
[Trải bao gian nan Nam – Bắc.
Không một lần nào làm sai lễ nghi.]
维承慈训严规范。自是椒宫礼度明。
Duy thừa từ huấn nghiêm quy phạm,
Tự thị Tiêu cung lễ độ minh.
[Luôn ghi nhớ lời dạy từ mẫu, nghiêm khắc giữ phép tắc.
Quả là người cung nữ giữ lễ nghi rạng rỡ.]
6. Tin chiến thắng & hy vọng
越从上国允来援。万里凯歌闻捷信。
Việt tùng thượng quốc do lai viện,
Vạn lý khải ca văn tiệp tín.
[Nghe tin triều Thanh chuẩn bị sang cứu viện.
Tiếng hát chiến thắng vang xa vạn dặm.]
翠花仙仗指南还。上苑春融故宫殿。
Thúy hoa tiên trượng chỉ Nam hoàn,
Thượng uyển xuân dung cố cung điện.
[Cờ lọng ngọc rủ về phương Nam.
Vườn thượng uyển xuân ấm, cung điện cũ sắp trở về.]
友琴乐鼓奏新声。拥翠看花酬风愿。
Hữu cầm lạc cổ tấu tân thanh,
Ủng thúy khan hoa thù phong nguyện.
[Bạn bè, cầm, sáo, trống – tấu khúc mới.
Bao quanh hoa xanh, ngắm hoa – trả nợ ước mơ gió trăng.]
7. Hy vọng tan vỡ & quyết tử
无端虐焰更焚穹。忧喜喜忧翻手变。
Vô đoan ngược diệm cánh phần khung,
Ưu hỷ hỷ ưu phiên thủ biến.
[Bỗng dưng lửa ác thiêu trời.
Niềm vui, nỗi lo – đổi chỗ trong chớp mắt.]
万媲急拥六龙归。少海慈宫著紧随。
Vạn bệ cấp ủng lục long quy,
Thiểu hải từ cung trước khẩn tùy.
[Muôn người vội vã hộ tống long giá về.
Thái tử, Từ Cung vội vàng đi theo.]
提携转眼成相错。隆谪交迷可奋飞。
Đề huề chuyển nhãn thành tương thác,
Long trích giao mê khả phấn phi.
[Dắt dìu nhau, chớp mắt đã lạc mất.
Lên cao, rơi xuống – mờ mịt, làm sao thoát?]
觅条西上纲罗贯。幽独一肠欲断。
Mịch điều tây thượng cương la quán,
U độc nhất phương trường dục đoạn.
[Tìm đường về Tây, nhưng lưới giăng kín.
Cô độc một nơi, ruột gan như đứt.]
媚珠虞草岂无时。何苦流离空匿怨。
Mị châu ngu thảo khởi vô thì,
Hà khổ lưu li không nặc oán.
[Chẳng lẽ không lúc nào được như Mỵ Châu, cỏ Ngu Cơ (biểu tượng trung trinh)?
Sao phải lang thang, oán hận vô ích?]
谁云夏鼎久微烟。旅成再造在遗编。
Thùy vân Hạ đỉnh cửu vi yên,
Lữ thành tái tạo tại di biên.
[Ai bảo nhà Hạ mất rồi không phục hưng?
Lữ Thành từng giúp phục quốc trong sử sách.]
上国同袍修戟日。君王尝腑卧薪年。
Thượng quốc đồng bào tu kích nhật,
Quân vương thường phủ ngọa tân niên.
[Triều Thanh từng là đồng minh.
Vua ta từng nếm mật nằm gai như Câu Tiễn.]
假使雄才忧复社。能无遗恨一婵娟。
Giả sử hùng tài ưu phục xã,
Năng vô di hận nhất thiền quyên.
[Giá như có người tài lo việc phục quốc,
Sao lại để một người con gái phải chết tiếc nuối?]
8. Tin đồn & tuyệt vọng
迨夫癸丑能髯绝。底事疑信闻传说。
Đãi phu Quý Sửu năng nhiên tuyệt,
Để sự nghi tín văn truyền thuyết.
[Đến năm Quý Sửu (1793), tin về bậc anh hùng đứt đoạn.
Việc này tin hay không, chỉ là lời đồn.]
岂其民望旧君深。此谋恐坠西山谪。
Khởi kỳ dân vọng cựu quân thâm,
Thử mưu khủng trụy Tây Sơn trích.
[Chẳng lẽ dân còn nhớ vua cũ sâu sắc?
Nhưng âm mưu này e rằng sẽ rơi vào tai họa Tây Sơn.]
汉皇兴运命更新。封使来时语亦云。
Hán hoàng hưng vận mệnh canh tân,
Phong sứ lai thời ngữ diệc vân:
[Vận nước Hán đã đổi, triều đại mới lên.
Sứ giả đến phong tước cũng nói vậy.]
若把连城先碎了。未必香魂伴紫云。
“Nhược bả Liên Thành tiên toái liễu,
Vị tất hương hồn bạn tử vân.”
[Nếu ngọc Hòa Thị bị đập vỡ trước,
Thì hồn thơm làm sao được cùng mây tía?]
9. Quyết tử để giữ tiết
一十六年会郑重。肯轻孙妹汉江身。
Thập lục niên hội trọng,
Khẳng khinh tôn muội Hán Giang thân.
[Sau 16 năm giữ gìn trang trọng,
Sao lại để thân con cháu nhẹ như sông Hán?]
会使一二袍兄弟。直来北塞叩原因。
Hội sử nhất nhị bào huynh đệ,
Trực lai Bắc tái khấu nguyên nhân
[Sợ rằng mai này anh em đồng bào sẽ đến nơi biên cõi,
Hỏi vì sao ta không giữ trọn danh tiết.]
内投誓到三陵所。便将性命委罗巾。
Nội đầu thệ đáo Tam Lăng sở,
Tiện tương tính mệnh ủy La cân.
[Nếu trở về, thề sẽ đến trước ba ngôi lăng,
Liền trao mạng sống cho chiếc khăn lụa (tự vẫn).]
从古营生劳且苦。谁知谋死更艰辛。
Tòng cổ doanh sinh lao thả khổ,
Thùy tri mưu tử cánh gian tân.
[Từ xưa, kiếm sống đã cực khổ.
Ai ngờ toan tính cái chết còn gian nan hơn.]
讵意天机相巧凑。宰臣扈跸先题奏。
Cự ý thiên cơ tương xảo thấu,
Tể thần hộ tất tiên đề tấu.
[Nào ngờ trời xui khiến vừa đúng lúc.
Tể thần theo vua dâng sớ trước.]
大清皇帝准南还。序逢甲子中秋候。
Đại Thanh Hoàng đế chuẩn Nam hoàn,
Tự phùng Giáp Tý trung thu hậu.
[Vua Thanh chuẩn cho hồi hương về phương Nam.
Đúng vào tiết Trung Thu năm Giáp Tý (1804).]
初闻皇遽便亲迎。常餐顿减花容瘦。
Sơ văn hoàng cứ tiện thân nghênh,
Thường xan đốn giảm hoa dung sấu.
[Mới nghe tin đã vội vàng chuẩn bị đón.
Cơm ăn giảm sút, nhan sắc tiều tụy.]
10. Tự vẫn & vinh danh
迢迢舟楫渡泸江。轿伞笙镛入祀堂。
Điều điều chu tịch độ Lô giang,
Kiệu tán sinh dung nhập tự đường.
[Thuyền rồng vượt sông Lô Giang
Kiệu, dù, nhạc khí đưa vào nơi tế tự.]
士庶凝愁瞻卤簿。臣僚拭泪献琼觞。
Sĩ thứ ngưng sầu chiêm lộ bộ,
Thần liêu thức lệ hiến quỳnh thương.
[Sĩ dân nín thở nhìn nghi lễ.
Quan lại lau nước mắt, dâng chén ngọc.]
闺中况味描难尽。薄将礼物浣香汤。
Khuê trung huống vị miêu nan tận,
Bạc tương lễ vật hoán hương thang.
[Nỗi lòng khuê các khó tả hết.
Tặng lễ mọn, tắm nước thơm.]
启𫷷一睹冠袍样。敛衽凝眸拜上床。
Khải khâm nhất đổ quan bào dạng,
Liêm nhậm ngưng mâu bái thượng sàng.
[Mở quan tài, nhìn lần cuối dáng dấp áo mão.
Kéo áo, cúi đầu, lạy lần cuối trên giường.]
帐里回身辞女主。甘将鸩毒沃肝肠。
Trướng lý hồi thân từ nữ chủ,
Cam tương chẩm độc ốc can trường.
[Trong màn trướng, quay người từ biệt chủ nhân.
Vui vẻ uống thuốc độc, đổ vào gan ruột.]
说闹黄髫皆骇异。唁闻省署亦姿伤。
Thuyết não hoàng điều giai hãi dị,
Yến văn tỉnh thự diệc tư thương.
[Lớn nhỏ nghe chuyện đều kinh ngạc.
Tỉnh phủ nghe tin cũng rơi lệ.]
红锦青蚨荣賵賻。艳辞绮句送称扬。
Hồng cẩm thanh phù vinh phúng phú,
Diễm từ ỷ cú tống xưng dương.
[Vải đỏ, tiền xanh – lễ vật vinh dự.]
Lời văn diễm lệ, câu thơ đẹp – ca ngợi không ngớt.
妙哉一死求而得。死得声名万古香。
Diệu tai nhất tử cầu nhi đắc,
Tử đắc thanh danh vạn cổ hương.
[Tuyệt diệu thay, cái chết mong cầu đã đạt được.
Chết để danh thơm muôn đời.]
11. Bài học & kết luận
繄彼春闺如玉好。暮雨朝云无足道。
Y bỉ xuân khuê như ngọc hảo,
Mộ vũ triều vân vô túc đạo.
[Ôi người thiếu nữ như ngọc trong khuê các.
Tình ái mộng mị (mưa chiều, mây sáng) chẳng đáng nói.]
黄金横带为何人。谄媚平生恣奸狡。
Hoàng kim hoành đới vị hà nhân,
Siểm mị bình sinh tứ gian giảo.
[Dải vàng ngang đai vì ai mà mang?
Kẻ nịnh hót, gian trá – cả đời làm điều xấu.]
一朝世变钟虡移。拜虏献谀如故套。
Nhất triều thế biến chung cự di,
Bái lỗ hiến du như cố sáo.
[Một ngày vận nước đổi, chuông khánh dời chỗ.
Lại cúi đầu dâng lời nịnh bợ như cũ.]
醉中一唱觉寒心。冷处加鞭应靦貌。
Túy trung nhất xướng giác hàn tâm,
Lãnh xứ gia tiên ứng điển mạo.
[Giữa cơn say, hát một bài – lòng chợt lạnh.
Ở nơi lạnh lẽo, bị đánh roi – đáng phải xấu hổ.]
几会粉黛弼臯刑。怪得琚璜裨契教。
Kỷ hội phấn đãi bật Cao hình,
Quái đắc cu hoàng bì khế giáo.
[Biết bao người đàn bà giúp việc hình ngục.
Lạ thay, ngọc ngà lại giúp việc gian tà.]
上比葩诗樛逮葛。旁稽湘岭竹生班。
Thượng tỷ ba thi câu đãi cát,
Bàng kê Tương lĩnh trúc sinh ban.
[So với thơ xưa Mộc qua, Cát Lũy,
Hay tìm ở núi Tương, trúc mọc thành hàng.]
既有古人行所易。讵无今日得其难。
Ký hữu cổ nhân hành sở dịch,
Cự vô kim nhật đắc kỳ nan.
[Đã có người xưa làm điều dễ dàng,
Sao nay lại không ai làm nổi điều khó?]
Đoạn văn đó là do cựu thần nhà Lê, Đồng Bình Chương Sự同平章事, Tô Phái Hầu Nguyễn Huy Túc蘇派侯阮輝宿 soạn.
