Ở Việt Nam có lẽ gà Hồ xứng với danh hiệu "đệ nhất kê" bởi trọng lượng đáng kinh ngạc của chúng và sự đẹp đẽ, quý hiếm, đắt đỏ thì ít giống gà nào sánh bằng. Gà này do dân làng Hồ (Lạc Thổ, thị trấn Hồ, Thuận Thành, Bắc Ninh) nuôi gắn liền với tục lệ thi gà luộc vào ngày mồng bốn tháng Giêng, trong lễ “khao trầu”. Lệ làng, dân Lạc Thổ được chia ra các giáp, tuỳ trong giáp định lấy số người được nuôi gà trống thờ.
Sáng mồng bốn thì cân gà đã luộc chín xem giáp nào nặng. Tương truyền có những con gà Hồ nặng tới 7-8kg. Không chỉ nổi tiếng là giống vật to đẹp đã đi vào trong tranh Đông Hồ mà gà Hồ thịt còn rất thơm, ngon, đậm, thường dùng làm quà biếu cho những nơi ân tình. Ông Nguyễn Đăng Chung- Hội trưởng Hội gà Hồ bảo ngày xưa, các cụ nuôi gà Hồ bằng bí kíp cơm nóng nghiền cùng cám xay, nặn cỡ ngón tay rồi nhồi cho gà. Giờ đây, chẳng ai còn nhồi gà kiểu này nên con kỷ lục mà ông nuôi được cũng chỉ cỡ 6,5kg. Để nuôi đạt đến trọng lượng lý tưởng ấy phải mất cỡ 2-3 năm theo dạng thả vườn và chỉ cho ăn thóc, ngô thịt gà mới ngon. “Gà được làm lông, mổ moi, và giàng (tạo dáng bằng các thanh tre buộc lại) theo thế quỳ, bay, phục…luộc trong nồi một trăm dễ đến hơn nửa giờ mới sôi rồi tắt bếp ngâm đến khi gà tự chín để khỏi bị nứt da.
Con gà lúc ấy đem bày lên bàn thờ gia tiên nom bệ vệ, uy nghi như một con đại bàng. Ngoài món luộc, gà Hồ còn chế biến rất nhiều món mà đặc sắc nhất phải kể đến món nem…da gà. Gà Hồ có lớp da rất dày tựa bì lợn, một con cỡ trên 5kg lột cũng phải được 1kg da. Da ấy được đem luộc chín, thái con chì nhỏ rồi dùng bóp với thính làm bằng đỗ tương rang, muối, gia vị, lá chanh…làm thành món nem ăn sậm sựt, thơm ngon, rất khoái khẩu, tốn rượu. Thịt gà Hồ xào lăn, nấu đông, xáo đều ngon có tiếng. Ngay cả đến bộ xương cùng cổ cánh hầm đỗ đen, ngải cứu ăn cũng đặc vị Đông Hồ”.
Trong sân nhà ông Nguyễn Thế Trà, tôi mê mải nhìn những con gà khổng lồ, đi đứng lộc ngộc, thỉnh thoảng lại cất cao chiếc cần cổ vĩ đại gáy giọng ồ ồ. Ông Trà bảo giống gà này 3,8- 4kg chưa mọc đủ lông, chưa biết ghẹ mái, thịt chưa ngọt, luộc hãy còn nát. Phải đến cỡ 4,5- 5kg thịt mới đúng chất gà Hồ. Nói rồi ông vào chuồng bắt cho tôi xem con gà trống giống nặng trên 5,5kg. Đang bị nhốt chồn chân, lại thấy người lạ nên nó cứ bươi bả trong tay ông lão chực chạy khiến ông mấy phen suýt ngã nhào phải gọi cả con trai lại phụ giúp.
Kỷ lục con gà móc hàm của ông Trà nuôi là 5kg tức lúc cân hơi chắc cũng cỡ 6,5kg. Hiện nay, do thị trường chuộng chất lượng gà Hồ nên ngay cả chính dân vùng này cũng ít khi được ăn mà toàn bán cho nhà giàu ở Hà Nội. Một con gà Hồ bóc trứng giá cỡ 50.000đ, một kg gà giá từ 250-300.000đ/kg nên một con gà cũng xêm xêm 1,5 triệu thậm chí 2-3 triệu đồng.
“B…ịch, b…ịch…” những bước chân nặng nề, lịch bịch nện thồm thộp trên nền đất ngỡ như con trẻ chạy nhẩy lò cò hay đánh bi đánh đáo nhưng ngoảnh ra hoá không phải. Lũ gà trống con nào con nấy to cỡ dăm sáu cân, mào đỏ, mình đầy thịt đang lật đật chạy …Xưa, mỗi khi hạ cỗ cúng, hai cái chân gà Hồ được chặt ra, buộc vào sợi lạt đeo ở cổ trẻ con cho chúng đi chơi như một dạng đồ hàng. Lũ trẻ mừng quýnh, chạy tung tăng khắp trong nhà, ngoài ngõ với hai cái chân gà to cỡ…chân giò lợn nhỡ đung đưa trên mình.
Ấy vậy mà muốn ăn được một miếng thịt gà Hồ phải đặt từ lúc Giêng, Hai bởi không có nhiều mà bán. Do thời gian nuôi lâu, cần không gian rộng nên một lứa gà Hồ người ta nuôi được tới 3-4 lứa gà thường. Hiệu quả kinh tế thấp, chậm lớn, chỉ có ai máu mê lắm, hoài cổ lắm mới nuôi gà Hồ: “Mến yêu Lạc Thổ thì về/ Làng em làm mã có nghề chăn nuôi/ Đất vui nhiều lợi thảnh thơi/ Gà chăn, chim thả, chờ thời mỗi niên…”
Hội gà Hồ chỉ còn rơi rớt mươi người quyết giữ nghề tổ, mỗi hộ có chừng hai, ba chục con giống, dịp Tết cung ứng kịch trần khoảng 100-150 con ra thị trường nên ai không quen, không biết mối không thể có được giống gà biếu cực kỳ quý này.
CSTĐ
Ý cụ nói ta phải là gà ri?
