Sức mạnh quân sự Sparta vẫn tăng lên không ngừng sau cải cách Lycurgus, Athens thì phát triển toàn diện cả bộ binh, thủy quân, văn hóa nghệ thuật nhờ sự xuất hiện của hàng loạt vĩ nhân. Bây giờ chúng ta tạm thời rời xa biển Aegean, chuyển ánh mắt về phía Đông một chút để tìm hiểu về đối thủ của họ: Đế quốc Ba Tư.
Trong lịch sử, Chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư xảy ra hai lần, cách nhau mười năm, đây là cuộc đối đầu chiến tranh đầu tiên giữa phương Đông và phương Tây trong lịch sử nhân loại.
01
Ba Tư chính là tiền thân của Iran ngày nay.
Ba Tư khởi nguyên từ một nơi gọi là Fars ở Iran ngày nay, vị trí đại khái là ở Tây Nam Iran. Khu vực này được xem là nơi địa linh nhân kiệt của Iran, bởi vì hai thời kỳ cường thịnh nhất trong lịch sử Iran là triều đại Achaemenid và triều đại Sasanid ban đầu đều trỗi dậy từ vùng Fars. Phát âm cổ của Fars là Parse, sau quá trình giao lưu với văn hóa Hy Lạp đã phát triển thành tiếng Hy Lạp là Persis, và cuối cùng biến thành từ tiếng Anh ngày nay là Persia, phiên âm Hán Việt là Ba Tư.
Khi giao tiếp với người Iran ngày nay, bạn sẽ có cảm giác dường như mỗi người Iran đều tỏa ra một niềm kiêu hãnh từ tận đáy lòng, đặc biệt là khi họ đối diện với nhóm người Ả Rập ở Trung Đông, cảm giác khác biệt này càng trở nên rõ rệt. Nếu bạn nghĩ họ đều là người Hồi giáo nên xem họ là cùng một nhóm người, thì người Iran sẽ nói với bạn rằng bạn đã nhầm.
Sự khác biệt giữa Iran và các dân tộc Ả Rập ở Trung Đông rất nhiều, nhưng khác biệt chủ yếu là ba điểm gồm dân tộc, ngôn ngữ và tôn giáo.
Dân tộc: Trong mắt người Iran, dân tộc Ba Tư có mức độ văn minh cao hơn và lịch sử lâu đời hơn so với dân tộc Ả Rập. Khi người Ba Tư khai sáng đế chế lớn ở Á-Âu-Phi, người Ả Rập vẫn còn đang ăn cát trong sa mạc, chúng tôi tiên tiến hơn các anh rất nhiều.
Ngôn ngữ: Người Iran là dân tộc Aryan, nói tiếng Aryan, là một nhánh của ngữ hệ Ấn-Âu. Người Ả Rập là dân tộc Semitic, nói tiếng Semitic. Sự khác biệt về ngôn ngữ dẫn đến gen văn hóa cũng khác nhau. Người Ả Rập phổ biến xuất thân du mục, trong khi gen văn minh của Iran hiện đại hay Ba Tư cổ đại là định cư và nông nghiệp. Logic nền tảng của hai nền văn minh là không giống nhau.
Tôn giáo: Về tôn giáo, mâu thuẫn nội bộ giữa phái Sunni và Shia trong thế giới Hồi giáo đã đối địch nhau hàng ngàn năm. Thủ lĩnh của phái Sunni là Ả Rập Xê Út, còn người đứng đầu của phái Shia chính là Iran. Với tư cách là lãnh đạo của phái Shia, Iran có ảnh hưởng rất lớn trong các vấn đề tôn giáo Hồi giáo. Đương nhiên, Iran không ưa gì nhóm các quốc gia Ả Rập Sunni xung quanh. Tóm lại, ở Trung Đông, Iran luôn tỏ ra khác biệt và vượt trội.
Nếu bạn hỏi niềm kiêu hãnh này đến từ đâu, thì nguồn gốc sâu xa chính là nhân vật chính của chúng ta ngày hôm nay: Cyrus Đại đế và triều đại Achaemenid Ba Tư do chính tay ông gây dựng.
Ba Tư tọa lạc ở vùng Lưỡng Hà ngày nay. Đồng bằng phù sa được tạo thành bởi hai con sông lớn Euphrates và Tigris là khu vực trung tâm của nền văn minh Mesopotamia. Nơi đây đất đai vô cùng màu mỡ. Vùng đất Canaan được mô tả là “chảy đầy sữa và mật ong” trong Kinh Cựu Ước cũng là một phần khu vực này. Điều này cho thấy điều kiện để sản sinh ra văn minh ở nơi đây là vô cùng ưu đãi, do đó đã khai sinh ra nền văn minh sớm nhất của nhân loại, văn minh Sumer, cùng với văn minh Ai Cập trở thành những cái nôi văn minh sớm nhất trong lịch sử, đi trước Hy Lạp, Ấn Độ và Trung Quốc.
Nhưng nơi đây có một đặc điểm rất khác so với các khu vực văn minh khác, đó là hoàn toàn không có rào chắn tự nhiên nào.
Các nền văn minh khác ít nhiều đều có một chút rào chắn tự nhiên, có thể dựa vào đó để bảo vệ an ninh của mình. Ví dụ Ai Cập có sa mạc Sahara, Hy Lạp có Địa Trung Hải, Ấn Độ có dãy núi Hindu Kush, Trung Quốc có cao nguyên Thanh Tạng, còn Mesopotamia thì không có gì cả, là một vùng đất hoàn toàn bằng phẳng. Mà nơi này lại vô cùng giàu có, nên dù là thần tiên hay ma quỷ đều có thể đến đây thử sức và tìm vận may. Tình hình này chắc chắn gây ra một vấn đề, thời gian chiến tranh nhiều, thời gian hòa bình ít. Vì vậy, khi tìm hiểu về văn minh Lưỡng Hà, người ta cảm thấy rất đau đầu vì có quá nhiều bộ lạc, quá nhiều tên người, quá nhiều địa danh, quá nhiều cuộc chiến, quá nhiều sự kiện, và mối quan hệ giữa chúng lại quá phức tạp, đọc lên chỉ thấy đau hết cả đầu.
Nếu gạt bỏ những tình tiết phụ, có thể khái quát về mạch phát triển của văn minh Lưỡng Hà như thế này:
Sumer
Akkad
Babylon Cổ
Hittite
Assyria
Tân Babylon
Ba Tư.
Quen không? Tất cả các đế chế này đều xuất hiện trong game AoE RoR, chỉ trừ Akkad, có thể thấy vùng Lưỡng Hà bá thế nào.
02
Để kể về Ba Tư, chúng ta bắt đầu từ Assyria.
Assyria là một cường quốc lớn ở Lưỡng Hà, tồn tại suốt hàng trăm năm, thời kỳ lãnh thổ rộng lớn nhất đã từng cai trị toàn bộ khu vực Mesopotamia, huy hoàng một thời. Trong lịch sử Assyria đã liên tiếp xuất hiện 6 vị quân chủ có nhiều thành tựu, mở rộng lãnh thổ Assyria đến mức cực đại. Nhưng dù là ai đi nữa, họ đều tuân theo một đặc điểm chung của người Assyria: cực kỳ dũng mãnh.
Nếu ngày nay bạn đến thăm Bảo tàng Anh ở London, trong khu vực Trung Đông, có một loạt phù điêu trưng bày cảnh săn bắn của người Assyria. Triển lãm gồm hàng chục bức phù điêu đá được ghép nối với nhau, chiếm hai bức tường. Bạn đi dọc từ đầu đến cuối có thể thấy rõ toàn bộ quá trình săn bắn tập thể hoành tráng của người Assyria thời bấy giờ.
Lý do phải nói về nhóm hiện vật này không phải vì giá trị nghệ thuật của nó, mà là vì nội dung. Nếu bạn quan sát kỹ các bức phù điêu, bạn sẽ thấy đối tượng săn bắn của nhóm người Assyria này rất đặc biệt, họ chỉ hứng thú với một loại con mồi: sư tử.
Tập tục săn sư tử của người Assyria ban đầu là hành vi tự nhiên của bộ lạc. Sau này, khi đế quốc ngày càng lớn mạnh, người cai trị cố tình định hình hình thức săn bắn này, coi đó là trọng tâm phát triển văn hóa tinh thần của người Assyria. Thông qua hoạt động tập thể này, họ nâng cao tinh thần đoàn kết và khẳng định tinh thần thượng võ. Không khó để tưởng tượng, một nhóm người dũng mãnh như vậy sẽ đối xử với những người bị họ chinh phục như thế nào.
Sư tử chúng ta còn không coi vào đâu, lũ dân đen các ngươi là cái thá gì?
Với lối tư duy này, Assyria từ trên xuống dưới là một cỗ máy bạo lực, việc cai trị quốc gia hoàn toàn không có kỹ thuật cao. Đọc lịch sử Assyria, những từ ngữ xuất hiện nhiều nhất là hình phạt tàn khốc và chinh phục. Mức độ bạo ngược của các hình phạt tàn khốc và sự khát máu trong chinh phục của họ là hiếm thấy trong lịch sử nhân loại.
Có thể hình dung, việc kiểu cai trị này gặp vấn đề chỉ là vấn đề thời gian.
Sau khi vị quân chủ hùng mạnh cuối cùng của Assyria là Ashurbanipal qua đời, Đế quốc Assyria nhanh chóng suy tàn. Đồng thời, những người Chaldea láng giềng đã trỗi dậy. Năm 626 TCN, Chaldea chiếm thành Babylon dưới sự cai trị của Assyria và thành lập triều đại Tân Babylon. Năm 612 TCN, Tân Babylon chiếm kinh đô Nineveh của Assyria. Bảy năm sau, năm 605 TCN, quân đội Tân Babylon đang ở đỉnh cao dưới sự lãnh đạo của Nebuchadnezzar II nổi tiếng, đã đánh bại quân đội Ai Cập trong trận Carchemish. Số ít binh lực còn lại của Assyria cũng bị tiêu diệt sạch trong trận chiến này. Kể từ đó, Đế quốc Assyria từng một thời bất khả chiến bại đã hoàn toàn diệt vong. Toàn bộ quá trình chỉ mất 21 năm. So với thời gian tồn tại của nó, sự sụp đổ của nó nhanh như người yêu cũ trở mặt, điều này không thể tách rời khỏi sự cai trị đẫm máu của nó.
Sau khi diệt Assyria, toàn bộ khu vực bước vào thời đại Tân Babylon làm chủ. Bên cạnh đại ca Tân Babylon có một tiểu đệ là Vương quốc Media, Media ngay từ đầu đã kiên quyết đi theo Babylon chinh chiến khắp nơi. Bây giờ đại ca đã mạnh, tiểu đệ cũng được hưởng vinh quang, từ một quốc gia nhỏ bé không đáng chú ý, bỗng chốc trở thành một cường quốc. Nhờ vậy, Media cùng với đại ca Tân Babylon và người láng giềng phía Bắc là Lydia trở thành ba đế quốc lớn ở khu vực Mesopotamia.
Ba Tư chính là đàn em của Vương quốc Media này.
Như vậy, Ba Tư ban đầu chỉ là một quốc gia nhỏ bé, là tiểu đệ của tiểu đệ của Tân Babylon. Vậy Ba Tư làm thế nào trở thành một siêu cường quốc oai hùng như vậy?
03
Sự lột xác của Ba Tư bắt đầu từ một giấc mơ.
Một đêm nọ, vua Astyages của Media nằm mơ một giấc mơ hơi khó xử. Ông mơ thấy con gái mình đi tiểu, nhưng nước tiểu vừa chạm đất lại biến thành lũ lụt lớn, nhấn chìm toàn bộ vương quốc. Tỉnh dậy, ông vội vàng tìm thầy cúng giải mộng, kết quả cho thấy đây là điềm đại hung, tượng trưng cho việc đứa cháu mà con gái ông sinh ra sau này sẽ hủy diệt vương quốc Media. Astyages nghe xong liền lo lắng, quyết định gả con gái mình đi thật xa cho một quý tộc Ba Tư tên là Cambyses I. Astyages tính toán rất rõ ràng, Ba Tư là đệ của ta, một bộ lạc yếu ớt, người mà ta gả con gái cho cũng không phải là quý tộc mạnh nhất trong bộ lạc đó, vậy thì con cái của ngươi sau này cũng không thể đe dọa quốc gia của ta.
Không lâu sau khi lấy chồng, con gái Astyages sinh được một bé trai, đó chính là Cyrus.
Astyages cứ ngỡ mọi chuyện đã kết thúc. Nhưng rồi một đêm nọ, ông lại mơ một giấc mơ khác, vẫn là con gái ông, nhưng lần này không phải là hành vi xấu hổ nữa, mà là từ bụng con gái ông mọc ra một cây nho che phủ toàn bộ Mesopotamia. Tỉnh dậy, Astyages lại tìm người giải mộng, kết quả vẫn như lần trước: Đứa cháu ngoại của ngươi, sau này sẽ tiêu diệt tất cả mọi người, bao gồm ngươi, ông ngoại của nó!
Những tình tiết tiếp theo rất quen thuộc, bạn còn nhớ Hoàng hậu và Bạch Tuyết chứ?
Astyages gần như suy sụp, liền phái một vị tướng dưới quyền là Harpagus, chỉ thị cho ông ta đi giết người diệt họa. Harpagus tìm đến vợ chồng Cambyses I, nhưng lại không đành lòng xuống tay. Cuối cùng, ông ta lén mang Cyrus bé nhỏ đến một nơi rất xa. Tình cờ ở đó có một cặp vợ chồng vừa mới sinh một đứa con trai nhưng đã mất, họ liền nhận nuôi Cyrus rồi giao thi thể đứa con đã chết của họ cho Harpagus mang về báo cáo.
Thế là Cyrus sống sót.
Lớn lên thành thiếu niên, Cyrus mắt to mày rậm, thể chất cường tráng, trở thành thủ lĩnh của lũ trẻ trong vùng. Một hôm, bọn trẻ này chơi đồ hàng, Cyrus đóng vai vua, lấy roi quất đứa trẻ là con một quý tộc lớn trong vùng. Cha mẹ của đứa trẻ quý tộc đương nhiên không chịu, liền bắt Cyrus đưa lên công đường. Vì liên quan đến quý tộc lớn, vụ án này đã làm kinh động cung đình. Thân thế của Cyrus bị phanh phui trong quá trình xét xử, và vua Astyages nhờ đó biết được đứa cháu ngoại của mình vẫn chưa chết.
Sau khi xác minh thân phận của Cyrus, Astyages lập tức nổi sát tâm. Ngay vào thời khắc ngàn cân treo sợi tóc này, một thầy cúng bên cạnh Astyages, có lẽ là không muốn chủ nhân gây thêm tội lỗi, đã thuyết phục ông chủ rằng: Cháu ngoại của ngài đã trở thành vua trong trò chơi rồi, trong thực tế sẽ không thể trở thành vua nữa, vì Ba Tư có câu “Không ai có thể xưng vương hai lần”. Nó đã không thể trở thành vua được nữa thì còn đe dọa gì được ngài? Dù sao cũng là cháu ngoại của ngài, máu mủ ruột thịt, giết thì tội nghiệp, chi bằng cứ giữ lại. Astyages nghe vậy động lòng, Cyrus nhờ thế thoát nạn, được gửi trả về Ba Tư.
Trở về Ba Tư, Cyrus được khôi phục thân phận quý tộc, sau đó kế thừa tài sản gia đình. Vài năm tiếp theo, Cyrus trẻ tuổi đã xắn tay áo lên và nỗ lực điều hành đất nước, cũng chính là bộ tộc. Bước đi quan trọng nhất là vào năm 559 TCN, ông đã dẫn dắt bộ tộc của mình thống nhất thành công 10 bộ lạc của Ba Tư. Điều này không chỉ làm uy tín của Cyrus ngày càng tăng, mà còn khiến Ba Tư chính thức trở thành một thể thống nhất. Dưới sự cai trị của Cyrus, trật tự nội bộ Ba Tư được duy trì, cuộc sống diễn ra suôn sẻ.
Vốn dĩ những ngày tháng như vậy rất tốt đẹp, nhưng với một người tài năng như ông, ông trời nhất định không để ông sống một cuộc đời an nhàn như vậy.
Không lâu sau, một ngày nọ, ông nhận được một lá thư, một lá thư khuyên ông làm phản.
Người viết thư tên là Harpagus.
Tôi biết những cái tên này rất khó nhớ, nhưng chắc là bạn vẫn cảm thấy quen quen đúng không?
Đúng, chính là vị tướng Media được phái đi giết Cyrus, nhưng lại không thể hạ thủ.
Mặc dù Astyages không làm khó Cyrus nữa, nhưng khi nhìn thấy Harpagus, ông lại rất bực vì Harpagus dám cãi lời mình. Thế là, Astyages làm một việc vô cùng độc ác.
Trong một bữa tiệc cung đình, Astyages lập kế lừa con trai của Harpagus đến một nơi hẻo lánh và giết chết, sau đó ra lệnh cho nhà bếp băm thịt đứa trẻ thành món ăn, đặt trước mặt Harpagus để ông ta ăn.
Nếu là người bình thường gặp cảnh này, hoặc là sụp đổ ngay tại chỗ, hoặc là cầm vũ khí lên liều mạng. Nhưng Harpagus lại không phải là người bình thường. Ông ta mặt không đổi sắc, vẫn ăn hết, ăn xong còn nói rằng nô tài tội đáng muôn chết, thánh thượng trừng phạt đúng tội, tạ ơn thánh thượng, vạn tuế vạn vạn tuế blah blah. Astyages thấy Harpagus có thái độ nhận lỗi rất tốt, nghĩ rằng tên này thật biết điều, thế là không truy cứu nữa. Harpagus vẫn giữ chức quan, vẫn quản lý binh lính, vẫn nắm giữ quyền lực.
Qua chuyện này, có thể thấy chỉ số thông minh của Astyages không được cao lắm.
Chính vì mối thù giết con này, nên mới có việc Cyrus nhận được lá thư khuyên ông làm phản. Trong thư, Harpagus cam kết, chỉ cần Cyrus làm phản, ông ta sẽ làm nội ứng.
Cyrus nhận được thư, cân nhắc kỹ lưỡng, thấy rằng ông ngoại của mình thật sự quá tồi tệ. Nếu ông ta khởi binh, cơ hội chiến thắng sẽ rất lớn.
Vậy thì làm phản!
Cyrus quyết định làm phản, thế là thực hiện một cuộc động viên trước chiến đấu đầy sáng tạo.
Một ngày nọ, ông triệu tập toàn bộ tộc nhân, mỗi người đều mang theo dụng cụ cày cuốc, đến vùng ngoại ô. Cyrus chỉ vào một mảnh đất hoang, yêu cầu tộc nhân lập tức khai khẩn mảnh đất này, không được hỏi tại sao, bảo làm thì làm, không phục thì chịu. Tất cả mọi người dưới sự chỉ huy của ông đã làm việc hết sức mình suốt cả ngày, ai nấy đều mệt rã rời. Đến tối thu dọn công cụ, Cyrus không trả một xu tiền công, không nói một lời ấm áp nào, phất tay xua họ đi như xua một cái rắm. Tộc nhân tuy không dám hỏi, nhưng trong lòng vô cùng bực bội.
Ngày hôm sau, Cyrus lại triệu tập tộc nhân đến, nhưng lần này không đưa họ đi cuốc đất nữa, mà đến một khu vườn. Khi tộc nhân bước vào, họ thấy một bữa tiệc thịnh soạn đã được chuẩn bị sẵn, khắp nơi là trái cây tươi ngon, các món ăn ngon và đủ loại rượu ngon, còn có ca múa phục vụ. Lần này Cyrus niềm nở chào đón, nhiệt tình mời mọi người vào ăn uống. Mặc dù tộc nhân cảm thấy tên nhóc này chắc chắn có ý đồ gì đó, nhưng đã đến rồi thì cứ ăn no cái đã. Thế là nhóm người Ba Tư này thoải mái ăn uống, bữa tiệc kéo dài suốt cả ngày, tận hưởng một lần xa hoa hiếm có.
Sau khi ăn uống no say, Cyrus đứng dậy và hỏi mọi người một câu hỏi: Các ngươi cảm thấy cuộc sống ngày hôm qua tốt hơn, hay cuộc sống ngày hôm nay tốt hơn?
Thế mà cũng hỏi được.
Mục đích của Cyrus chính là muốn đạt được hiệu ứng này.
Cyrus nói, người Ba Tư chúng ta bây giờ đang bị người Media cai trị, cuộc sống của chúng ta giống hệt như ngày hôm qua. Chúng ta làm việc đến mức thổ huyết, trong mắt người Media là đáng đời, vì họ coi chúng ta là nô lệ, nô lệ thì đáng bị kỳ thị, bị ngược đãi cũng là lẽ đương nhiên. Đó là hoàn cảnh hiện tại của người Ba Tư chúng ta.
Còn cuộc sống ngày hôm nay, ai cũng thấy nó tốt, nhưng nếu chúng ta không kháng cự, cuộc sống sung sướng này sẽ không tự động tìm đến. Người Media ngày nào cũng sống cuộc sống như thế này, còn chúng ta chỉ có thể đứng nhìn. Nhưng hôm nay, Cyrus ta hứa với mọi người, nếu mọi người sẵn lòng đứng cùng chiến tuyến với ta, ta nhất định có thể dẫn dắt mọi người lật đổ người Media đang đè nặng lên chúng ta, ta cam đoan sau này mọi người ngày nào cũng có thể sống cuộc sống như ngày hôm nay.
Lúc này, nhóm người Ba Tư đã hiểu ra, đây là đang động viên mình làm phản!
Làm hay không làm?
Mọi người nhìn nhau, một hồi im lặng.
“Nếu thất bại sẽ bị chém đầu.” Có người nhắc nhở Cyrus.
“Nếu không làm, cuộc sống hiện tại của các ngươi có khi còn không bằng bị chém đầu.” Cyrus nhắc nhở họ.
Nhìn lại quần áo rách rưới trên người, rồi nhìn rượu thịt trong tay.
Mẹ nó, làm thì làm, sợ x gì!
Năm 553 TCN, Cyrus người Ba Tư tập hợp quân đội ở vùng Fars, giương cao cờ phản loạn, chính thức tuyên chiến với Đế quốc Media…
04
Cuộc chinh phạt Media và sự ra đời của Đế quốc Ba Tư
Kẻ đầu tiên bị hạ gục chính là ông ngoại của Cyrus: Astyages.
Thành thật mà nói, việc đánh bại Media chẳng tốn chút công sức nào. Bởi vì qua những gì đã kể ở phần trước, không khó để mọi người nhận ra rằng Astyages là một kẻ thiểu năng. Sự cai trị của Media lúc bấy giờ chỉ còn dựa vào quán tính để tiếp tục, bên trong đã sớm hỗn loạn, chỉ chờ một cơ hội để lật đổ.
Quả nhiên, ngay khi Cyrus khởi binh, các bộ tộc của Media không phản loạn thì cũng quy phục. Một Đế quốc Media rộng lớn chỉ trong vòng 3 năm đã kết thúc. Trong trận quyết chiến then chốt nhất, Astyages lại giao quân quyền cho Harpagus. Harpagus vốn đã có ý định làm phản, giờ ngươi lại trao cả quân đội cho y, còn có món quà gặp mặt nào quý giá hơn thế này chăng? Harpagus cũng không khách sáo, vừa đối mặt hai đội quân đã công khai đầu hàng. Cảnh tượng đó chẳng khác nào một cuộc hội quân hơn là một trận chiến.
Harpagus sau khi quy hàng đã nhận được sự tin tưởng và tôn trọng tuyệt đối từ Cyrus. Cyrus ủy quyền cho Harpagus tiếp tục dẫn dắt đội quân này tiến thẳng về kinh đô Media.
Astyages nghe tin lập tức hoảng loạn mất hết phương hướng. Tuy nhiên, phản ứng đầu tiên của lão già này không phải là tổ chức kháng cự hay bỏ trốn, mà là xử tử tất cả những đại thần từng khuyên ông không nên giết Cyrus, cứ như thể làm vậy là có thể cứu vãn được cục diện. Sau đó, ông ta cưỡng bức tất cả người dân trong thành, bất kể nam nữ già trẻ, đều phải ra tuyến đầu, hòng thực hiện sự kháng cự cuối cùng. Nhưng người dân vừa không có sức chiến đấu chuyên nghiệp, vừa không muốn tiếp tục bán mạng cho lão già này, họ hoặc là bỏ trốn hoặc là đầu hàng. Trong phút chốc, Astyages mất hết lòng dân, cuối cùng thành bị phá và ông bị bắt.
Gặp Astyages bị bắt sống, Harpagus đương nhiên chủ trương trừng phạt nghiêm khắc, nhưng Cyrus lại không giơ cao lưỡi đao tàn sát. Dù sao đó cũng là ông ngoại của mình, dù có hỗn xược đến mấy, tình thân vẫn còn đó. Cyrus đích thân ra mặt, dành nhiều công sức để thuyết phục Harpagus, cuối cùng giam lỏng ông ngoại, cung phụng đầy đủ, chỉ yêu cầu ông không được ra ngoài gây họa nữa mà thôi.
Năm 550 TCN, Cyrus hoàn toàn chinh phục Đế quốc Media. Trên cơ sở này, Cyrus chính thức thành lập Đế quốc Ba Tư. Là vị quân chủ khai quốc, ông được sử sách gọi là “Cyrus II”. Do gia tộc của Cyrus ở Ba Tư thuộc về một gia tộc cổ xưa tên là Achaemenid, nên trong lịch sử, vương triều Ba Tư do ông sáng lập được gọi là Vương triều Achaemenid, để phân biệt với Vương triều Sasan của Ba Tư do Ardashir I sáng lập 800 năm sau đó.
05
Cuộc chiến với Lydia và sự trừng phạt của Thần linh
Sau khi diệt Media, mục tiêu tiếp theo đương nhiên là láng giềng hùng mạnh phía Tây của Media: Lydia.
Điều thú vị là Lydia lại chủ động tìm đến trước khi Cyrus kịp hành động.
Chuyện là thế này: Lydia và Media từng xảy ra một trận chiến lớn vài chục năm trước. Kết quả là ngay ngày giao tranh, một hiện tượng nhật thực đã xuất hiện trên bầu trời. Đây là một điềm báo đại hung vào thời đó. Cả hai bên đều cho rằng đây là ý trời không hài lòng khi thấy họ đánh nhau và muốn trừng phạt, vì vậy họ vội vã rút quân. Sau đó, cả hai bên đều cảm thấy nếu ý trời đã như vậy thì còn đánh đấm gì nữa, chi bằng kết thông gia. Thế là quốc vương Lydia lúc bấy giờ, tức là cha của quốc vương hiện tại Croesus, đã gả con gái mình cho thái tử Media. Thái tử này chính là ông ngoại khốn nạn Astyages của Cyrus. Vì vậy, sau khi hai vị quốc vương đời trước qua đời, hai vị quốc vương mới là anh rể và em vợ của nhau.
Sự trỗi dậy mạnh mẽ của Ba Tư được Quốc vương Croesus của Lydia xem là một mối đe dọa lớn. Sau khi chiếm được Media, Cyrus đang bận rộn với công tác dọn dẹp hậu kỳ, vì xung quanh vẫn còn nhiều bộ lạc thần phục Media chưa được dẹp yên hoàn toàn. Do đó, Cyrus chưa kịp triển khai kế hoạch xuất quân đánh Lydia. Croesus thấy có cơ hội, muốn nhân lúc ông không phòng bị mà đâm sau lưng Cyrus, đồng thời trả thù cho em vợ.
Để đảm bảo không có gì sai sót, trước khi xuất quân, Croesus đã cử người đến đền thờ Delphi để cầu xin thần dụ (người xưa rất mê tín, mọi việc trọng đại đều cần hỏi ý thần, chỉ khi được thần linh cho phép thì việc làm mới có cơ sở). Thần dụ mà ông nhận được rất thú vị:
Thần dụ nói: Nếu ngươi tấn công Ba Tư, ngươi sẽ hủy diệt một đế quốc.
Thần dụ này chẳng khác gì không nói. Bởi vì cả Ba Tư và Lydia đều được coi là đế quốc, chiến tranh nổ ra chắc chắn một bên thắng một bên thua, và một trong hai đế quốc sẽ bị hủy diệt. Vì vậy, Croesus còn khá tỉnh táo, ông cử người đến Delphi lần thứ hai. Lần này, câu hỏi của ông rất cụ thể: Vị trí quốc vương Lydia có thể truyền lại lâu dài không?
Thần dụ nói: Khi một con la trở thành Quốc vương Media, đó là lúc ngươi, Croesus, phải chạy trốn.
Nghe vậy, Croesus liền yên tâm: La thì làm sao có thể làm quốc vương được? Vậy có nghĩa là Lydia sẽ không bao giờ bị tiêu diệt, vậy thì khi chiến tranh với Ba Tư nổ ra, kẻ bị hủy diệt nhất định là Ba Tư rồi.
Thế là, tự cho mình đã được thần linh chúc phúc, Croesus tràn đầy tự tin phát động chiến tranh, dẫn quân tấn công bất ngờ vào vùng Cappadocia do Ba Tư kiểm soát (thuộc Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay).
Đây chính là bối cảnh Lydia chủ động tìm đến giao chiến.
Cyrus nghe tin, lập tức quay về cứu viện. Hai bên có cuộc chạm trán trực diện đầu tiên trên một bình nguyên ở Cappadocia.
Lúc bấy giờ, quân đội Lydia rất thiện chiến, nhưng Cyrus đã sử dụng chiến thuật “biển người”, dùng binh lực áp đảo để chống đỡ cuộc tấn công dữ dội của Croesus. Trận chiến này vô cùng khốc liệt, cả hai bên đều chịu thương vong nghiêm trọng nhưng không bên nào bị đánh bại, coi như bất phân thắng bại.
Sau trận chiến, Croesus cảm thấy binh lực không đủ. Ông thấy Cyrus cũng chịu thương vong lớn, nên suy đoán gã trai trẻ này cũng cần nghỉ ngơi. Thế là ông ra lệnh rút quân về Sardis, kinh đô của Lydia, muốn dưỡng sức rồi quay lại.
Nhưng Cyrus dường như càng đánh càng hăng, không nghỉ ngơi chút nào, ông lập tức dẫn quân tiến thẳng vào lãnh thổ Lydia.
Croesus tức đến nghẹn lời: Tên khốn nhà ngươi sao không hành động theo lẽ thường chứ?
Trong tình thế bất đắc dĩ, Croesus đành phải huy động toàn bộ tinh nhuệ. Hai bên hội chiến tại Bình nguyên Thymbra bên ngoài thành Sardis.
Croesus vẫn còn tự tin vào trận này, bởi Lydia là một thế lực hùng mạnh ở vùng Lưỡng Hà lúc bấy giờ, nguyên nhân là do quân đội của họ có sức chiến đấu rất mạnh mẽ, chính xác hơn là lực lượng kỵ binh của họ.
Lydia nổi tiếng với những con ngựa chất lượng tốt. Trong thời đại vũ khí lạnh, đây là nguồn tài nguyên chiến lược quan trọng. Từ xưa đến nay, kỵ binh luôn là sự đảm bảo về sức sát thương và khả năng cơ động của quân đội nhờ lợi thế tốc độ và sức mạnh, tương đương với lực lượng thiết giáp hạng nặng ngày nay. Nhờ những nguồn lực này, Lydia đã thành lập lực lượng kỵ binh cầm thương được xếp vào hàng mạnh nhất lúc bấy giờ. Thời đó vẫn chưa phát minh ra bàn đạp yên ngựa, người lính chiến đấu trên lưng ngựa mà chân không có điểm tựa, toàn bộ cơ thể ở trạng thái mất cân bằng. Điều này đòi hỏi người lính vừa phải ngồi vững trên ngựa, vừa phải tạo ra sức sát thương khi đang phi nước đại, đây là binh chủng kỹ thuật cao, cần sự hỗ trợ và huấn luyện chuyên nghiệp, không phải quân đội quốc gia nào cũng có được. Vì vậy, kỵ binh luôn là tinh nhuệ của Lydia, cũng là năng lực cạnh tranh cốt lõi giúp Lydia trở thành cường quốc quân sự ở Trung Đông.
Cyrus muốn thắng, buộc phải giải quyết lực lượng kỵ binh này.
Lúc này, Harpagus lại phát huy vai trò quan trọng, ông đã đưa ra một ý tưởng cho Cyrus: lạc đà.
Harpagus nói: Ngựa có một điểm yếu, đặc biệt dễ bị hoảng sợ bởi các yếu tố bên ngoài. Lạc đà có một mùi kỳ lạ không thể xua tan, ngựa không thể chịu được. Nếu ngựa ngửi thấy mùi này trên chiến trường, chúng chắc chắn sẽ hoảng sợ và không nghe lệnh, khi đó lực lượng kỵ binh Lydia sẽ tan tành (giờ thì các bạn đã biết tại sao lạc đà gặp ngựa chém, cung R, sọc đơn… là được cộng đam rồi đấy)
Cyrus làm theo.
Ông rút toàn bộ ngựa ở tiền tuyến về phía sau, sau đó cho các kỵ sĩ Ba Tư ngụy trang những con lạc đà của đội vận tải hậu cần thành chiến mã rồi đưa lên. Kết quả đúng như Harpagus dự đoán, vừa giao chiến, những con ngựa bên phía Lydia ngửi thấy mùi lạc đà lập tức hoảng loạn, quay đầu xông thẳng vào đội hình quân mình. Bất đắc dĩ, những kỵ binh này chỉ còn cách xuống ngựa, cầm vũ khí chiến đấu như bộ binh, đội hình và sĩ khí ngay lập tức bị rối loạn hoàn toàn. Cyrus và Harpagus thấy cơ hội đến, lập tức ra lệnh toàn quân xuất kích, phía trước là binh lính cưỡi lạc đà mở đường, phía sau là bộ binh vững vàng tiến tới, đến đâu càn quét đến đó. Nhờ vậy, kết quả thắng thua không còn nghi ngờ gì nữa. Đơn vị tinh nhuệ của Lydia bị tiêu diệt hoàn toàn, quân Ba Tư truy kích tàn quân Lydia đến tận chân thành Sardis, chiến thắng của Ba Tư đã ở rất gần.
Sardis là một trong những thành phố lớn nhất vùng Lưỡng Hà lúc bấy giờ, tường thành được xây dựng rất cao và dày, trong thành còn dự trữ đầy đủ lương thực. Croesus thua trận, liền cố thủ trong thành như một con rùa rụt cổ. Quân đội Cyrus tuy sĩ khí cao nhưng nhất thời cũng bó tay với tường thành Sardis. Cuộc bao vây kéo dài 14 ngày vẫn chưa hạ được thành, chiến sự bế tắc tại đó.
Đúng lúc này, quân Ba Tư phát hiện một mặt tường thành Sardis được xây dựa vào vách đá. Vì dưới chân tường là vực sâu vạn trượng, người thường sẽ không chọn tấn công từ phía này nên người Lydia hầu như không bố trí quân phòng thủ ở đây. Cyrus đã thành lập một đội cảm tử, leo lên vách đá cheo leo từ phía này, bất ngờ tấn công và nhanh chóng mở được cổng thành phía bên kia. Lúc này, quân Ba Tư chờ sẵn bên ngoài ồ ạt tràn vào, cuối cùng hạ được Sardis, Croesus bị bắt sống.
Sau khi phá thành, Cyrus không làm khó dễ người dân trong thành Sardis. Khi gặp Croesus bị bắt, ông cũng ra lệnh đại xá, tha mạng cho vị quốc vương này và giữ ông lại bên mình làm cố vấn cấp cao.
Croesus sau khi thất bại, nhớ lại nội dung thần dụ Delphi trước khi khai chiến, ông vô cùng buồn bã, đích thân đến Delphi để hỏi tội: Ngươi nói khi lừa lai làm quốc vương Media thì Lydia mới bị tiêu diệt, giờ chưa thấy la đâu, tại sao ta lại thất bại? Ngươi không phải đang lừa dối ta sao?
Và câu trả lời của thần dụ khiến người ta kinh ngạc: Mẹ của Cyrus là con gái của Quốc vương Media, cha là quý tộc Ba Tư. Thân phận của hai người không ngang nhau, đứa con trai Cyrus sinh ra có thân phận không cao như quý tộc Media cũng không thấp như quý tộc Ba Tư, mà ở vị trí trung gian. Vậy hình ảnh của Cyrus chẳng phải giống như con la được sinh ra từ sự giao phối giữa ngựa và lừa sao? Cyrus tiêu diệt Media, chẳng phải tương đương với việc con la trở thành Quốc vương Media sao?
Nói cách khác, đây là ẩn dụ, hiểu chưa? Ngươi hiểu ý của thần một cách máy móc, đây là chủ nghĩa giáo điều điển hình. Bản thân ngươi không nghe ra được, thất bại là đáng đời, không thể trách thần được.
06
Vị Quốc vương Lydia này mặc dù không phải là một lãnh đạo xuất sắc, nhưng lại là một mưu sĩ kiệt xuất.
Đừng xem ông là bại tướng, hình ảnh của người này trong cuốn Lịch sử của Herodotus là khá tốt. Herodotus dường như cũng có một sự ưu ái đối với ông, dành nhiều bút mực để viết về ông. Bản thân người này có rất nhiều câu chuyện, chẳng hạn như ông là người đầu tiên trên thế giới đưa ra khái niệm bản vị vàng. Cuộc thảo luận giữa ông và nhà lập pháp Solon của Athens về “hạnh phúc” là một đoạn đối thoại nổi tiếng trong lịch sử triết học phương Tây. Chuyện là Croesus đã khoe khoang về sự giàu sang và quyền lực của mình, sau đó hỏi Solon rằng ai là người hạnh phúc nhất mà Solon từng gặp. Solon lần lượt nêu tên những người đã sống một cuộc đời có ý nghĩa và kết thúc một cách vinh quang, mà không hề nhắc đến Croesus. Khi Croesus tức giận hỏi tại sao mình không được kể đến, Solon đã giải thích rằng hạnh phúc không chỉ dựa trên sự giàu có hay quyền lực hiện tại, mà phải đợi đến khi cuộc đời kết thúc một cách tốt đẹp, như chúng ta thượng gọi là “cái quan định luận”.
Sau khi trở thành mưu sĩ, Croesus quả thực tỏa sáng rực rỡ. Trong thời đại của Cyrus, ông đã khuyên Cyrus quản lý quân đội nghiêm khắc, không nên tàn sát bừa bãi, đồng thời đóng góp nhiều kế sách về chiến lược và chiến thuật, lập được công lao to lớn, đến mức cuối cùng trở thành trọng thần được Cyrus phó thác con côi. Sau khi Cyrus mất, đối mặt với bạo chúa Cambyses II, ông lại thể hiện kỹ năng vô song trong việc tồn tại chốn quan trường, thành công tự bảo vệ mình trước kẻ thất thường Cambyses II, và nhiều lần kín đáo khuyên can, giúp Cambyses II bớt làm đi nhiều việc thất đức.
Có một chuyện có thể chứng minh IQ và EQ của gã này cao đến mức nào.
Một lần Cambyses II mở tiệc chiêu đãi quần thần. Trong bữa tiệc, cậu em chã này đã hỏi một câu hỏi mà tất cả các hoàng đế từ xưa đến nay đều hỏi:
“Ta và cha ta, ai tài giỏi hơn?”
Những người dưới trướng này ai cũng tinh ranh, đều biết ông chủ muốn nghe gì, nên quần thần đồng thanh nói, khởi bẩm chúa công, ngài vượt trội hơn xa tiên đế. Bởi vì tiên đế Cyrus chỉ chinh phục đất liền, còn ngài còn kiểm soát cả biển cả, gần đây lại còn chinh phục Ai Cập blah blah!
Lúc này, chỉ có Croesus chậm rãi nói một câu:
“Theo ý vi thần, Thánh thượng không bằng Tiên đế.”
Những người bên cạnh đều chết lặng vì sợ hãi. Cambyses II là kẻ thế nào, ngươi không biết sao? Lão già ngươi có phải uống say rồi không, chán sống rồi hả? Nhiều người thậm chí đã chuẩn bị sẵn sàng để thu liệm cho lão già này. Lúc này, lão ta không nhanh không chậm nói thêm một câu:
“Cyrus Đại đế có một người con trai xuất sắc như ngài, còn ngài đến nay vẫn chưa có một người con trai nào có thể sánh bằng, xem ra Thánh thượng còn cần phải cố gắng hơn nữa!”
Cả hội trường kinh ngạc!
Cambyses II vừa nãy còn mặt mũi tối sầm, nghe lời này liền hưng phấn như được cắn thuốc, những đại thần phía dưới lấy lại tinh thần, nhìn Croesus như nhìn thấy thần tiên giáng trần, lũ lượt tranh nhau nói hùa theo.
Những lời tâng bốc của quần thần kia, hoặc là quá thẳng thừng, hoặc là quá sến sẩm, tóm lại là một chữ: tầm thường. Hãy nhìn câu nói của lão già này xem, cấu trúc có mở có đóng, tiết tấu có căng có chùng, tình tiết có chê trước khen sau, hiệu quả hơn xa những lời nịnh hót tầm thường! Có thể nói đây là lời nịnh hót ở trình độ cao nhất trong lịch sử, không có câu thứ hai.
Người này đã có ảnh hưởng quan trọng đến lịch sử sau này. Một hành động của ông đã ảnh hưởng đến Chiến tranh Hy Lạp - Ba Tư lần thứ nhất, từ đó thay đổi lịch sử. Mời mọi người hãy nhớ kỹ người này, còn ông đã làm gì, chúng ta sẽ sớm nói đến.
Và lúc này đối với Cyrus, sau khi chinh phục Lydia, Ba Tư chỉ còn lại mục tiêu cuối cùng: Đế quốc Tân Babylon, bá chủ vùng Lưỡng Hà lúc bấy giờ.
Đại công cáo thành, chỉ còn một bước.
07
Chiến thắng kịch tính tại Babylon và danh xưng "Vua của Vũ trụ"
Cyrus chinh phục Babylon đầy kịch tính.
Babylon cũng là một người chơi lớn trong nền văn minh Trung Đông, với lịch sử kéo dài hơn một thiên niên kỷ và nhiều câu chuyện. Bạn chỉ cần nhớ hai nhân vật là đủ.
Đầu tiên là Hammurabi nổi tiếng. Quốc gia mà ông cai trị được gọi là Vương quốc Babylon Cổ, vào khoảng năm 1750 TCN. Ông được biết đến nhiều nhất với “Bộ luật Hammurabi”. Bộ luật này được khắc trên một khối đá bazan màu xanh rêu, là bộ luật thành văn đầu tiên trong lịch sử nhân loại. Nó bao gồm nguyên tắc “phục thù tương xứng” (mắt đền mắt, răng đền răng), cũng như tư duy chứng cứ và tư duy khế ước đã ảnh hưởng đến lịch sử nhân loại trong hàng nghìn năm. Hiện bộ luật này được lưu giữ tại Bảo tàng Louvre ở Pháp, thuộc cấp độ bảo vật quốc gia.
Thứ hai là Nebuchadnezzar II, cai trị Đế quốc Tân Babylon, đã được nhắc đến khi giới thiệu về Assyria. Về nhân vật này, chỉ cần nói một điều: Giấc mơ của cựu lãnh đạo Iraq Saddam Hussein chính là khôi phục sự huy hoàng và vinh quang mà Nebuchadnezzar II từng có. Vườn treo Babylon, được mệnh danh là một trong bảy kỳ quan của thế giới cổ đại, chính là công trình do vị vua này chủ trì xây dựng để làm vui lòng một người phụ nữ trong thời gian trị vì của ông. Việc một công trình như vậy cần bao nhiêu quốc lực để duy trì ở Trung Đông 2700 năm trước cũng phần nào phản ánh sự hùng mạnh của Babylon dưới thời vị vua này. Đế quốc Tân Babylon dưới sự cai trị của ông là “anh cả” tuyệt đối của vùng Lưỡng Hà lúc bấy giờ.
Một đối thủ như vậy, theo lẽ thường phải là một miếng xương khó gặm. Vì vậy, khi quân Cyrus áp sát thành Babylon, trong lòng ông đã chuẩn bị sẵn sàng cho một trận chiến ác liệt. Tường thành Babylon quá cao và dày, quân phòng thủ trong thành cũng đông đảo, lương thảo dự trữ đủ dùng trong vài năm. Theo lẽ thường, không thể hạ thành Babylon mà không trải qua một trận chiến long trời lở đất, máu chảy thành sông.
Nhưng khi một người đang ở thời kỳ thăng hoa, ngay cả vận may cũng đứng về phía họ.
Ngay khi Cyrus sắp xếp đội hình chuẩn bị dốc sức chiến đấu, cổng thành Ishtar màu xanh lam nổi tiếng của Babylon bỗng nhiên tự mở ra. Một nhóm người bước ra, hô lớn vạn tuế khi thấy Cyrus và quỳ lạy. Các tướng sĩ Ba Tư nhìn cảnh tượng đó kinh ngạc đến sững sờ. Mãi sau, quần thần Ba Tư mới định thần lại và xác nhận: Họ đã chiếm được Babylon, thành phố lớn nhất và thịnh vượng nhất vùng Lưỡng Hà lúc bấy giờ, mà không tốn một binh một tốt!
Thì ra, sau khi Nebuchadnezzar II qua đời, Tân Babylon nhanh chóng suy tàn, không còn xuất hiện một vị vua mạnh mẽ hay một nhân vật quyền lực nào nữa. Sự hưởng lạc bắt đầu sinh sôi từ bên trong, tham nhũng lan nhanh như tế bào bệnh tật đến mọi ngóc ngách của cơ thể đế quốc, mâu thuẫn giai cấp ngày càng gay gắt, sức mạnh quốc gia bị xói mòn. Đến thời Cyrus, Đế quốc Tân Babylon đã trở thành một cái vỏ rỗng không. Lúc này, quốc vương Babylon đã thực hiện một loạt các biện pháp cải cách nội bộ, hy vọng xoay chuyển tình thế, nhưng lại vấp phải sự bất mãn mạnh mẽ của tầng lớp lợi ích đặc quyền trong nước. Trong đó, lợi ích của giới tăng lữ bị tổn hại nghiêm trọng nhất. Thế là, sự phẫn nộ của nhóm người này tích tụ đến một mức độ nhất định, họ dứt khoát mở cửa thành đầu hàng Cyrus. Babylon cứ thế thực hiện “giải phóng hòa bình”.
Cho đến lúc này, bản đồ Đế quốc Ba Tư trải dài từ Bán đảo Sinai (ở Ai Cập, chỗ kênh đào Suez) đến Vịnh Ba Tư, gần như chiếm toàn bộ vùng Lưỡng Hà. Với lãnh thổ rộng lớn, dân số đông đúc và kinh tế khổng lồ, nó đã vượt qua các “anh cả” Trung Đông tiền nhiệm, trở thành Đế quốc số một thế giới đúng nghĩa vào thời điểm đó. Sự nghiệp chinh chiến của Cyrus đạt đến đỉnh cao, và vì thế Cyrus đã tự phong cho mình một danh hiệu chưa từng có: “Vua của Vũ trụ”.
Theo vị trí địa lý, sau khi cơ bản thống nhất vùng Lưỡng Hà, mục tiêu chinh phục tiếp theo của Ba Tư, không còn nghi ngờ gì nữa, chính là Ai Cập.
08
Trận chiến cuối cùng và sự ra đi của Cyrus Đại đế
Tuy nhiên, ngay khi Cyrus chuẩn bị tấn công Ai Cập, một bộ lạc nhỏ không mấy nổi bật ở phía Đông đế quốc, người Massagetae, đã nổi dậy.
Cyrus buộc phải dẫn quân đi dẹp loạn. Cuộc xuất chinh này thoạt nhìn chỉ là để giải quyết một rắc rối nhỏ, nhưng nó đã trở thành trận chiến cuối cùng của Cyrus Đại đế.
So với Ba Tư, nền văn minh của người Massagetae tương đương với một bộ lạc nguyên thủy. Xét về sức mạnh tổng hợp, họ chắc chắn không phải đối thủ của Ba Tư, nhưng đặc tính của người man rợ quyết định rằng nhóm người này đều là những kẻ không sợ chết, loại người dám xông lên chỉ với một viên gạch nhặt được trên mặt đất, tuyệt đối không dễ đối phó. Thủ lĩnh của nhóm người này lại là một phụ nữ đã mất chồng, góa phụ của tù trưởng bộ lạc trước đây. Bạn có thể tưởng tượng, trong một bộ lạc nguyên thủy man rợ như vậy, một góa phụ có thể trấn áp được nhóm người liều mạng này, thì bản thân người phụ nữ đó phải phi thường đến mức nào. Chúng ta thường nói kẻ hung bạo sợ kẻ ngang tàng, kẻ ngang tàng sợ kẻ liều mạng. Và nữ tù trưởng Massagetae này thuộc loại liều mạng. Vì vậy, khi Cyrus dẫn quân đến, sự kháng cự của nữ tù trưởng này cực kỳ ngoan cường, hai bên giằng co trong một thời gian dài, thương vong rất nghiêm trọng. Sau một trận chiến lớn, Cyrus đã bắt sống con trai bà. Ban đầu ông nghĩ rằng người phụ nữ này sẽ phải nhượng bộ, nhưng bà ta đã cử sứ giả đến gặp Cyrus, không những không có ý khuất phục mà còn tuyên bố: hoặc thả người, hoặc chiến đấu sống mái với ông. Con trai bà ta cũng là một người cứng rắn, đã tìm cơ hội tự sát, không gây thêm rắc rối cho mẹ mình. Và sự giận dữ của một người phụ nữ mất con, ai cũng có thể hiểu được. Kết quả là trong trận chiến tiếp theo, gần như toàn bộ người Massagetae đều trở thành binh lính, xông vào quân đội Ba Tư như những con quỷ khát máu điên cuồng. Trận chiến kéo dài từ sáng đến tối, binh sĩ hai bên ngã xuống la liệt. Quân Ba Tư, kể từ khi bắt đầu chinh phạt, chưa bao giờ gặp một trận chiến quy mô lớn và thương vong nghiêm trọng đến vậy, nhưng Cyrus không có ý định lùi bước, ông cầm đao, cưỡi ngựa chiến xông pha ở tuyến đầu. Quân đội Ba Tư được truyền cảm hứng từ thủ lĩnh của họ, gầm thét vang trời, xông thẳng về phía trước.
Đúng lúc này, một cây lao xuyên qua ngực Cyrus.
Vị vua Ba Tư đã ngoài 60 tuổi phun ra máu tươi, quán tính mạnh mẽ hất ông văng khỏi lưng ngựa, ngã ngửa xuống chiến trường đầy cát. Các tướng sĩ của ông vội vã chạy đến, dùng thân mình che chắn cho nhà vua của họ. Cyrus rõ ràng có thể nhìn thấy ánh mắt kinh hoàng và tiếng gào khóc đau đớn của họ, nhưng ông không nghe thấy tiếng họ kêu gào, cũng không thể nói được một lời nào. Thời gian lúc này dường như quay ngược lại, trong tâm trí ông ngày càng hiện lên những khoảnh khắc trong cuộc đời huyền thoại của mình. Ông dùng chút sức lực cuối cùng muốn đứng dậy nhưng không thể. Ông chỉ có thể nghe thấy tiếng tim mình đập nặng nề. Cuối cùng, ông cảm thấy hơi thở ngày càng khó khăn, ánh sáng trong mắt ông, cùng với ánh tà dương đổ máu, dần dần tắt lịm.
Vị minh chủ một thời, Cyrus Đại đế, đã kết thúc cuộc đời huyền thoại của mình như thế.
Có người nói rằng cuộc đời chinh chiến của Cyrus cuối cùng lại thất bại dưới tay một người phụ nữ như vậy thì thật đáng tiếc, nếu không hồ sơ cuộc đời ông sẽ vô cùng hoàn hảo.
Nhưng, là một hoàng đế trên chiến trường, nam chinh bắc phạt là số mệnh của ông, và xét ở một góc độ nào đó, việc hy sinh ngoài chiến trường chính là kết cục tốt đẹp nhất của ông. Cuộc đời Cyrus đã đủ rực rỡ, sự nghiệp mà ông tạo dựng đã đặt nền móng cho Vương triều Achaemenid của Đế quốc Ba Tư kéo dài 220 năm, an ủi cả đời ông đã là quá đủ rồi, hà tất phải câu nệ việc có hoàn hảo hay không.
Viết đến đây là gần 10.000 chữ, hơn 20 trang A4. Nếu bạn đã có thể đọc đến tận đây, vui lòng ủng hộ người đăng một like, và đừng quên theo dõi trang để không bỏ lỡ các phần tiếp theo nhé.
09
Vấn đề cuối cùng chúng ta cần bàn là, từ một thủ lĩnh bộ lạc địa phương, Cyrus chỉ mất 25 năm để sáng lập một đế quốc khổng lồ như vậy, ông đã dựa vào “bí kíp” độc đáo nào để làm được điều đó?
Bí kíp của ông là: khoan dung và nhân hậu.
Nhìn lại cuộc đời chinh chiến của ông, dù là đối với ông ngoại Astyages hay đối với các bộ lạc bị chinh phục khác, trừ khi bất đắc dĩ, phần lớn thời gian ông luôn giữ thái độ bao dung đối với những người bị chinh phục. Hơn nữa, nếu phân tích sâu hơn phong cách này của Cyrus, bạn sẽ thấy: ông càng khoan dung, sự nghiệp chinh chiến của ông càng thuận lợi; ông càng tôn trọng những người bị chinh phục, bản đồ đế quốc của ông càng mở rộng.
Điều này có vẻ đi ngược lại lẽ thường, nhưng logic thực ra rất đơn giản. Có thể giải thích bằng một từ đang thịnh hành trên khắp thế giới ngày nay: Hiệu ứng bánh đà (Flywheel Effect).
Hiệu ứng bánh đà là một tư duy kinh doanh do tỷ phú Jeff Bezos, người sáng lập Amazon, đề xuất. Đại ý là có một bánh răng khổng lồ và nặng nề, bạn phải tốn rất nhiều sức để đẩy nó. Nhưng nếu bạn kiên trì đẩy bánh răng này theo cùng một hướng, lúc ban đầu có thể tốn sức mà không có kết quả, bánh xe quay rất chậm, nhưng theo thời gian, bạn sẽ thấy bánh xe quay ngày càng nhanh, bánh xe có thể tự quay bằng quán tính và tích lũy thế năng, còn sức lực bạn bỏ ra lại ngày càng ít.
Mối quan hệ giữa sự khoan hậu của Cyrus và sự phát triển sự nghiệp đế quốc của ông chính là sự thể hiện của một bánh đà tín nhiệm.
Cyrus hoàn toàn có thể dựa vào vũ lực để càn quét thiên hạ, nhưng chinh phục bằng vũ lực có một di chứng: khó quản lý. Một khi những người bị chinh phục có cơ hội, họ sẽ nổi dậy, điều này làm tăng chi phí quản lý, ngược lại cũng ảnh hưởng đến tốc độ bành trướng, cuối cùng buộc phải dùng đến thủ đoạn đồ thành để đảm bảo ổn định. Ba lần Tây chinh của người Mông Cổ vào thế kỷ 14 là ví dụ rất điển hình. Điểm thông minh của Cyrus nằm ở chỗ ông đã nắm bắt được tinh hoa quản lý của “củ cà rốt và cây gậy”:
Một mặt, ông dựa vào quân đội hùng mạnh, tạo ra sự đe dọa bằng vũ lực đối với các khu vực bị chinh phục, không ai dám hành động liều lĩnh.
Mặt khác, ông xoa dịu các thế lực đối lập và giành được sự công nhận bằng cách bảo vệ tài sản và tính mạng của người dân ở các khu vực bị chinh phục, tôn trọng tín ngưỡng tôn giáo địa phương.
Ban đầu, mọi người nghĩ ông đang “làm màu”, hiệu quả còn hạn chế. Nhưng kiên trì làm như vậy lâu dài, khi ngày càng nhiều nơi bị chinh phục, việc “làm màu” có thể tạo thành uy tín, cuối cùng chuyển hóa thành lợi thế dư luận khổng lồ. Dần dần, tất cả mọi người sẽ hình thành một kỳ vọng ổn định về Cyrus: chống đối sẽ chết, quy phục thì cuộc sống vẫn tiếp diễn. Nếu đã như vậy, ai sẽ thực sự liều mạng chống lại nữa?
Trong đó, chính sách tôn giáo và chính sách dân tộc của ông là vô cùng sáng suốt.
Đối với nhân loại, tín ngưỡng là chỗ dựa tinh thần kiên cố nhất. Một dân tộc sẽ không dễ bị đánh bại khi có tín ngưỡng, và khi người dân bị chinh phục, việc buộc họ cải đạo có lẽ còn đau khổ hơn cả việc tiêu diệt thể xác. Cyrus, với tư cách là một chính trị gia vĩ đại, hiểu rõ sức mạnh của tôn giáo. Vì vậy, mỗi khi ông chinh phục một nơi, có hai kỷ luật phải tuân thủ:
Thứ nhất, tuyệt đối không được cướp bóc các đền thờ địa phương (mặc dù nơi đó thường có rất nhiều châu báu). Không chỉ không được quấy nhiễu, đối với một số đền thờ đặc biệt quan trọng, Cyrus còn phải đích thân viếng thăm, trước khi rời đi còn tặng quà cho đền thờ để thể hiện sự tôn trọng.
Thứ hai, tự do tín ngưỡng, không bắt buộc thay đổi tôn giáo, tất cả những người bị đàn áp tôn giáo đều được khoan dung.
Ví dụ điển hình nhất là khi ông chinh phục Babylon, ông lập tức trả tự do cho toàn bộ người Do Thái bị Nebuchadnezzar II nô dịch để họ trở về Jerusalem. Ông trả lại các vật thánh của Do Thái và cấp tiền giúp họ xây dựng lại Đền thờ. Hành động nhân từ này sau đó đã được viết vào kinh điển Do Thái giáo là “Cựu Ước”. Cho đến ngày nay, Cyrus vẫn giữ một vị thế cao quý trong lòng người Do Thái. Và vào thời điểm đó, những hành động này đã mang lại cho ông uy tín rất lớn, từ đó tạo ra hai lợi ích lớn:
Hiệu quả bành trướng tăng mạnh: Vì sự khoan hậu, khi ông xuất chinh, người khác đã mở cửa thành đầu hàng mà không cần động đến vũ lực.
Chi phí quản lý giảm đáng kể: Ông không quấy nhiễu dân chúng, không thay đổi tôn giáo của họ, nhờ vậy người dân có thể thật lòng quy phục, nội bộ yên ổn.
Hai điều này bổ sung cho nhau, mới có thể giải thích tại sao một đế quốc khổng lồ như vậy lại có thể hoàn thành việc bành trướng chỉ trong 25 năm. Hiệu quả như vậy tuyệt đối không thể đạt được nếu chỉ dựa vào vũ lực.
Chính nhờ bí kíp này, Cyrus mới trở thành nhân vật chính trị vĩ đại nhất của văn minh Lưỡng Hà và Hy Lạp trước thời Alexander Đại đế. Ngay cả bản thân Alexander cũng vô cùng ngưỡng mộ Cyrus Đại đế suốt đời. Sau này, khi Alexander Đại đế chinh phục Ba Tư, ông đã đối xử rất tôn trọng với hoàng gia Ba Tư, một phần vì sự kính trọng đối với Cyrus. Cũng chính nhờ bí kíp này, lịch sử mới trao cho ông danh hiệu “Cyrus Đại đế”. Cần biết rằng, những nhân vật được lịch sử thế giới phong danh hiệu Đại đế (The Great) như Caesar, Charlemagne, Suleiman, Peter I, ai mà không phải là người tung hoành ngang dọc, danh tiếng vang dội sử sách? Việc được sánh vai với những người này cho thấy vị thế lịch sử của ông. Cho đến ngày nay, Cyrus vẫn là tượng đài tinh thần của người Iran, được tôn vinh là “Cha đẻ của Iran”. Ông xứng đáng với những vinh dự này.
Chúng ta hãy cùng nhìn lại tuyên bố hùng hồn của ông: “Ta là Cyrus, Vua của vũ trụ, Vua vĩ đại, Vua hùng mạnh, Vua của Babylon, Vua của Sumer và Akkad, Vua của bốn phương trên thế giới.”
Phần sau chúng ta sẽ tìm hiểu về cuộc đời của con trai Cyrus, bạo chúa Cambyses II.
.
