Trước thời Đức Phật, nhiều trường phái triết học Ấn Độ, trong đó nổi bật là Bà-la-môn giáo, đã nhìn nhận quy luật vận hành của cuộc sống qua mô hình Nhân – Duyên – Quả, được diễn đạt bằng công thức: Quả = Nhân + Duyên. Theo đó, khi một nguyên nhân (Nhân) được gieo xuống và gặp đủ điều kiện thích hợp (Duyên), thì kết quả (Quả) tất yếu xảy ra. Cách lý giải này có phần đúng nhưng lại mang tính định mệnh và cứng nhắc, khiến con người dễ rơi vào thụ động, cam chịu, tin rằng số phận là điều đã an bài và không thể thay đổi. Tuy nhiên, bằng trí tuệ giác ngộ và kinh nghiệm chứng ngộ của chính mình, Đức Phật đã nhận thấy rằng: mọi hiện tượng trong thế giới này đều vô thường, không có gì cố định; các pháp do duyên sinh thì cũng có thể do duyên mà diệt hoặc chuyển hóa. Từ đó, Ngài khai mở một hướng tiếp cận mang tính chủ động và giải phóng hơn: Quả không đơn thuần là sản phẩm tất yếu của Nhân và Duyên, mà còn có thể chuyển hóa thông qua yếu tố Tu tập và Tỉnh thức. Phật giáo do đó đưa ra một công thức nhân quả mới, phản ánh rõ tinh thần biện chứng và khả năng chủ động của con người: Quả mới, tốt hơn = Nhân + Duyên + Tu tập, Tỉnh thức. Ở đây, Tu tập không chỉ là rèn luyện hình thức, mà là quá trình sống tỉnh thức, hành trì giới – định – tuệ, phát triển chánh niệm, chuyển hóa tâm thức, và nuôi lớn trí tuệ. Chính yếu tố này cho phép chúng ta can thiệp vào tiến trình nhân duyên, từ đó tạo ra một kết quả tích cực hơn, thay vì bị cuốn theo vòng xoáy nghiệp báo cũ.
Ví dụ dễ thấy trong đời sống: Có hai người cùng gieo một "nhân" là nóng giận, và cùng gặp một "duyên" là bị xúc phạm. Người thứ nhất không có tu tập, lập tức nổi nóng, buông lời nặng nề, gây khẩu nghiệp và làm tổn thương người khác, kết quả là khổ đau chồng chất, mất hòa khí, thậm chí mang lại hậu quả lâu dài. Trong khi đó, người thứ hai có tu tập – biết quán chiếu vô thường, biết dừng lại, thở chánh niệm, dùng trí tuệ để hiểu tâm lý người đối diện – nên giữ được bình tĩnh, không phản ứng theo thói quen, từ đó chuyển hóa được tình huống xấu. Như vậy, cùng một Nhân, cùng một Duyên, nhưng nhờ có Tu tập và Tỉnh thức, kết quả đã hoàn toàn khác biệt. Điều này cho thấy rằng "số phận" không phải là một định mệnh bất biến, mà là quá trình đang vận hành trong từng giây phút hiện tại, nơi mà con người có khả năng tác động và chuyển hóa thông qua hành động có ý thức.
Tư tưởng này của Đức Phật không chỉ mang giá trị tâm linh mà còn là một cách nhìn khoa học và nhân văn sâu sắc. Nó giúp con người từ bỏ thái độ cầu may, lệ thuộc, và thay vào đó là thái độ sống chủ động, tự chịu trách nhiệm với mỗi suy nghĩ, lời nói và hành động của mình. Nhờ đó, Phật giáo không chỉ giải thích đời sống một cách hợp lý, mà còn trao cho con người chiếc chìa khóa để tự giải phóng mình khỏi khổ đau bằng chính năng lực tu tập và trí tuệ bên trong. Quá khứ tạo Nhân, hiện tại quyết định Quả. Và chính hiện tại tu tập là điều làm nên một tương lai tốt đẹp hơn. Đó là con đường tự do mà Đức Phật đã đi và chỉ lại cho tất cả chúng ta.
