[Funland] Giới thiệu bản dịch mới sách: Hoàng Lê nhất thống chí.

[doctor76]

HỒI THỨ MƯỜI MỘT​

西山再入城據國, 嗣皇三起駕復都.​

Tây Sơn tái nhập thành cứ quốc, Tự Hoàng tam khởi giá phục đô​

[Tây Sơn lại vào thành chiếm cứ đất nước, Vua ba lần rời giá phục hồi kinh đô]

Lại nói nhà vua đích thân đến xem quân lính, trong đền thờ Trần Hưng Đạo Vương陳興道王祠, triệu Châu đến hỏi rằng:

- Có bao nhiêu quân lính?

Châu đáp:

- Trừ những người mới theo ra, hạ thần chỉ có một trăm người tinh nhuệ đã được rèn luyện thôi!

Vua nói:

- Tiếc là ít quá.

Châu đáp:

- Binh cốt tinh nhuệ chứ không cốt đông, có một trăm người liều chết thì đủ sức tung hoành thiên hạ. Thần đã thử rồi, quân địch che kín cả đồng mà kéo đến, chỉ cần cử vài chục người xông lên vung đao chém loạn, không ai không tan tác.

Vua nói:

- Nếu quả như lời khanh nói, thì bất ngờ xuất kích thì được, chứ đối trận mà đánh thì không được. Nay quân lính tan tác còn lại, lòng người dễ loạn, phải hành động thật vạn toàn, mới có thể tự lập mà mưu tính khôi phục. Vạn nhất mà sai sót, thì không thể cứu vãn được nữa. Đây giống như việc vua Việt Vương Câu Tiễn ẩn mình ở Cối Kê會稽, hoặc như vua Thục Hán Lưu Bị ẩn mình ở Ba Xuyên巴川, người xưa phải nhẫn nhục để tự bảo toàn, không dám vọng động mà chuốc lấy thất bại. Nay việc nước ta cũng gần giống như vậy, trước tiên cần chiêu mộ quân cần vương để tăng thêm thế lực, chưa thể vội vàng ra quân được. Trẫm đã phái các quan đi chiêu mộ binh lính. Ở Kinh Bắc có Phạm Đình Dư范廷璵, Chu Doãn Lệ朱允勵; ở Sơn Nam có Trương Đăng Quỹ張登揆, Phạm Văn Lân范文璘, mấy ngày nữa tất sẽ có tin báo về. Khanh cứ đợi đó, đóng quân trong núi, luyện tập quân lính mới theo, khiến họ tinh nhuệ, để đợi lúc trưng phát vậy.

Vua lại sai Đình Giản đi thượng du Sơn Tây, chiêu mộ nghĩa binh Tuyên Hưng宣興 [Tuyên Quang-Hưng Hóa], hẹn ngày cùng đến; còn tự mình đi về phía đông đến Hải Dương, truyền hịch chiêu dụ. Vua ở Chí Linh至靈, những văn thần theo hầu giá có Trần Danh Án陳名案 cùng Vũ Trinh武楨, Ngô Thì Chí吳時俧 ba người mà thôi. Chí dâng kế sách trung hưng rằng:

"Thần trộm nghĩ: dẹp loạn nên xét thời cơ, dùng binh tất phải có nơi. Thiếu Khang少康 có được ấp Luân綸邑 mới phấn phát trung hưng; Tiên chủ (Lưu Bị) chiếm giữ Ích Châu益州 mới có thể chống chọi ngoại xâm. Địa thế bản triều, vùng Cao Bằng Lạng Sơn ở phía đông bắc, giáp với nội địa, núi sông hiểm trở, đủ sức cố thủ; binh mã hùng mạnh, đủ sức tiến công. Nếu Bệ hạ đến đó, sai một sứ giả chạy sang báo với nhà Thanh, khiến họ đem quân áp sát biên giới, làm thanh thế cho ta; lại mật chỉ cho hào kiệt bốn trấn khiến họ hưởng ứng, lòng người phấn chấn, ai dám không theo, các quan chưa kịp theo, ai dám không đến? Bên ngoài dựa vào thế lực nước lớn, bên trong tập hợp quân cần vương, sẽ khiến thế giặc ngày càng cô lập, thế ta ngày càng lớn mạnh. Từ đó sắp đặt phương lược, tiến quân khôi phục kinh thành, công cuộc trung hưng có thể thành công trong nay mai!

Vua triệu Chí đến bảo rằng:

- Lời khanh nói rất hợp ý trẫm. Trước đây trẫm đã phái em trai và các cận thần hộ giá Thái hậu đến Cao Bằng, mật chỉ cho đốc đồng Nguyễn Huy Túc阮輝宿, khiến ông ấy lấy nghĩa mà khích lệ, liên kết các tướng phiên, tập hợp quân biên thùy. Việc ấy đã chuẩn bị sẵn địa điểm rồi, chỉ riêng Lạng Sơn chưa có ai đi sứ.

Chí đáp:

- Xưa vào năm Đinh Dậu đời Cảnh Hưng [1777], tiên phụ thần (cha thần) vâng chiếu xây dựng tiết việt ở Lạng Sơn, tuyên bố uy đức, chiêu tập dân lưu tán, dân chúng của châu đã mất đến nay vẫn còn nhớ ơn. Thần xin đi khuyên dụ họ, nhân tiện báo việc này cho Túc tâu lên Thái hậu, ước định ngày dẫn quân đến đón xa giá, một việc mà được cả hai.

Vua khen phải, bèn sai Chí đi. Khi đi đến Phượng Nhãn, gặp lúc bệnh phát không thể đi tiếp, bèn dâng biểu xin nghỉ để chữa bệnh. Vua bèn ban mười lạng bạc trắng để dùng vào việc thuốc men. Chí dâng biểu tạ ơn có nói:

- Trong nguy hiểm mà chí hướng hợp nhau, khó có được cuộc gặp gỡ quân thần ngàn năm một thuở này. Đạo lý cương thường xử trí hài hòa thắm thiết, không khác gì tình thân phụ tử một nhà. Khi nước nhà đang lúc đa sự, chính là ngày thần tử phải xả thân, dám vì tình riêng mà tự yêu mình, nguyện chịu bệnh mà kiêm việc đi đường.

Vua vì thế mà cảm động. Đúng lúc đó, Đình Dư, Doãn Lệ và những người khác, sai người mang mật biểu về tâu rằng:

"Các vùng Kim Hoa金華, Vũ Giang武江, Quế Dương 桂陽ở bờ Đông, lòng người không ai là không căm phẫn. Chúng thần vâng chiếu dụ các hào trưởng, đều nguyện đem quân cần vương, kính xin xa giá trở về Kinh Bắc, để họ được vào yết kiến, trực tiếp nhận thánh dụ, về nhà loan báo cho nhau, ai mà không theo, phò giá ra khỏi thành ở nơi này, người trong thiên hạ đều hướng về như mặt trời ban ngày. Đình Giản đi Sơn Tây, Văn Lân đi Sơn Nam, cũng nhờ uy danh mà có quân đến hội họp, hà tất phải đi xa đến Lạng Sơn, vùng thành trì bị ngăn trở, e rằng kéo dài năm tháng, ngồi mà mất cơ hội, bỏ gần cầu xa, đó không phải là kế sách hay.”

Vua cho là phải. Vũ Trinh xin rước giá về thôn Xuân Liên春蓮 ở Lương Tài良才. Cha của Trinh là Vũ Chiêu dâng biểu tiến hai trăm lạng bạc trắng để làm quân nhu. Vua nhận lấy, bèn lấy phủ đệ của Vũ Chiêu làm hành cung.

[Kim Hoa là tên một huyện cũ, thuộc phủ Bắc Hà (sau đổi là phủ Thiên Phúc) xứ Kinh Bắc. Huyện này tồn tại từ thời vua Lê Thánh Tông (năm Quang Thuận, 1460-1469) đến thời nhà Nguyễn, và sau đó được đổi tên thành Kim Anh]

[Vũ Giang, hay còn gọi là Vũ Giàng, là tên gọi thời Lê của huyện Quế Võ ngày nay, thuộc tỉnh Bắc Ninh. Trước đó, vùng này từng là châu Vũ Ninh dưới thời Lý, Trần]

Nói về việc ban đầu Bắc Bình Vương sai Vũ Văn Nhậm Bắc tiến, đã có mệnh lệnh rõ ràng, nhưng trong lòng lại khá nghi ngờ. Vương sai Ngô Văn Sở吳文楚, Phan Văn Lân潘文璘 [làm] tham tán quân vụ để chia bớt quyền của Nhậm, mật bảo Sở rằng:

- Nhậm là con rể của vương huynh, ta và anh có hiềm khích, e rằng bụng hắn sẽ không yên khi đi chuyến này. Nắm trọng binh đi đánh nước người, việc biến không thể lường trước được. Điều ta lo bây giờ không phải ở Bắc Hà, mà chính là Nhậm đó! Ngươi nên dò xét từ những điều nhỏ nhặt, báo ngay cho ta biết, giống như lửa vừa mới bùng lên, dập tắt từ khi nó mới bắt đầu thì dễ dàng hơn.

 

[doctor76]

Đến khi Nhậm thừa thắng kéo quân ra Bắc, như vào chốn không người, không ai dám chống cự, liền đắc ý vô cùng. Đến khi bắt được Hữu Chỉnh, tự cho mình uy vũ đủ sức phục người, việc xử lý Bắc Hà cũng không có gì khó khăn. Nghe tin vua chạy lên phía Bắc dựa vào Vũ Trinh, liền viết thư trách cứ, đòi phải nộp vua, lại cho triệu tông thất văn võ đến đợi ở cửa quân, vênh váo sai khiến, không ai dám làm gì. Thế rồi Trinh không đến, các quan cuối cùng cũng không ai tới. Quang Châu光珠 ở Kinh Bắc, Nhật Tuyển曰選 ở Sơn Nam, Đinh Nhưỡng丁壤 ở Hải Dương, đều nắm binh hùng cứ, tuyên bố mấy ngày nữa sẽ bốn mặt kéo về kinh đô, quyết chiến với Nhậm. Quân Tây Sơn có kẻ ra khỏi thành liền bị hào dân giết hại, giặc cướp cũng nổi dậy khắp nơi, lửa hiệu thông tin cho nhau. Nhậm từ đó mới bắt đầu có ý sợ hãi, bèn huy động đại quy mô dân đinh vùng phụ cận, sửa chữa thành Đại La, ngày đêm đốc thúc xây đắp, không nghỉ ngơi chút nào, đến mức có người gánh đất mà ngã quỵ, mệt mỏi đói khát, ai nấy đều oán ghét. Có người nói Châu đã lẻn vào thành làm nội ứng, hẹn Tuyển dùng thủy quân ngược sông làm ngoại ứng. Nhậm bèn ra lệnh lùng sục khắp các phường trong kinh thành, những người ở trọ đều bị chém đầu.

Sở nói:

- Ta bên trong tự vững vàng, hà cớ gì phải sợ họ? Ta tự mình làm loạn trước, làm sao trấn giữ được lòng người? Chi bằng tha họ ra, để yên lòng dân.

Nhậm không nghe. Gặp lúc có Xá nhân người Gia Lâm, tự xưng là Trạm sự nhà Lê Trần Đình Khôi陳廷魁, đến xin gặp Nhậm. Nhậm cho vào, hỏi rằng:

- Hữu Chỉnh là kẻ vong mệnh, trộm giữ ngôi cao, bạo ngược với dân, thiên hạ không ai là không oán giận! Bắc Hà mưu giết hắn không thành, lại còn bị hại, ta vì mọi người trừ khử hắn, đáng lẽ phải được coi là có ơn đức, sao ta triệu mà lại không đến?

Khôi đáp:

Công có thể chế thắng ngàn dặm, há chẳng sáng suốt nhìn rõ lòng dân ư? Bắc Hà tuy oán Chỉnh sâu sắc, nhưng lòng nhớ Lê chưa nguôi. Thấy công giết Chỉnh, gần xa vốn đã vui mừng, nhưng chưa thấy bàn đến việc phò Lê, cho nên còn băn khoăn trông đợi, chưa dám đến đó thôi! Vua nối ngôi bỏ nước, thực không có lý do gì để phục hồi. Nay có Sùng Nhượng công Lê Duy Cận, khi Tiên đế còn tại vị, đã lập làm Đông cung chính vị; biến cố năm Nhâm Dần, bị kiêu binh xin phế bỏ. Công nếu khôi phục lại, tạm quyền giám quốc sự, rõ ràng là nhờ đó mà trấn giữ đất ấy, làm thành Trường Thành của ta, há chẳng lớn lao sao! Đến khi ấy vận động thiên hạ tự có nhiều việc tốt đẹp, đường đường làm chủ, không ta thì ai? Sao lại làm khách?

Võ Văn Nhậm bắt dân sửa chữa thành​

 

[doctor76]

Ngô Văn Sở im lặng, không nói gì mà quay về, bảo với Văn Lân rằng:

- Tiết chế (Vũ Văn Nhậm) khinh người quá rồi! Hắn tài đức trí lược gì mà dám coi ta như quân lính tầm thường! Xem hắn từ khi vào thành đến nay, làm được việc gì? Chỉ lo huy động dân khẩn cấp xây lũy, phò Duy Cận giám quốc, tất cả đều là mưu đồ làm phản, để tranh giành với ta, không biết lấy tên giặc Hữu Chỉnh làm gương, trái lại còn muốn bắt chước. Hắn không muốn sống lại muốn chết, có thể cho hắn đi theo Chỉnh mà chết cả, để răn đe những kẻ khác.

Bèn kể hết những việc Nhậm đã làm, chỉ rõ là mưu phản; dẫn Lân làm chứng cho việc ấy, mật sai người về Nam, cáo với Bắc Bình Vương.

Vương nói:

- Chết thật Vũ Văn Nhậm! Ta quả biết hắn tất sẽ phản, quả nhiên là vậy.

Liền hạ lệnh đi Bắc, điều động tinh binh bộ kỵ, ngày đêm lên đường, hơn mười ngày, đã đến Thăng Long. Đúng lúc canh tư, Nhậm đang ngủ mê trong phủ. Sở dặn dò người đến báo giữ kín việc ấy, không nói ra, mật sai người ra khỏi thành nghênh tiếp. Người nhà và tả hữu của Nhậm đều không hay biết. Chốc lát sau Bắc Bình Vương vào, đến ngay chỗ ngủ của Nhậm, Nhậm vẫn chưa tỉnh. Sai võ sĩ Hoàng Văn Lợi 黃文利dùng dao đâm chết, khiêng xác ra sau phủ đường. Sáng sớm truyền lệnh, lấy Sở làm Đại Tư Mã大司馬, thay quyền chỉ huy quân lính, quân sĩ mới biết việc ấy.

Võ [Vũ] Văn Nhậm bị giết​

 

[MrMilan]

Thôi đọc sử ở đây cũng được, còn hơn sử của Trần Trọng Kim và Dũng Phan

 

[doctor76]

Ngày hôm đó đặt quan chia chức, Đô đốc Hòa Nghĩa Hầu和義侯 làm trấn thủ Sơn Nam, Lôi Quang Hầu雷光侯 làm trấn thủ Sơn Tây, Nguyệt Quang Hầu月光侯 làm trấn thủ Kinh Bắc, Đạm Hổ Hầu啖虎侯 làm trấn thủ Hải Dương, Hình bộ Giác Hòa Hầu覺和侯, Hộ bộ Chính Ngôn Hầu正言侯, Lễ bộ Ước Lễ Hầu約禮侯, Hình bộ Lộc Tài Hầu祿才侯 cùng làm Nhiếp trấn, lệnh cho mỗi người cử người mình biết, chia đặt các huyện. Võ thì cử tướng lĩnh, văn thì cử tri huyện, sáu trấn bên ngoài tùy theo tài năng của Sở mà lựa chọn sứ giả, ban cấp văn bằng, lệnh cho mỗi người dẫn quân mình đến trấn nhậm. Chiếu chỉ ban xuống vẫn lấy tứ hoàng tử của tiên đế là Lê Duy Cận giám quốc, lo việc tế tự, triệu tập tất cả văn võ bá quan đến triều đình trực ở sảnh Lễ bộ, nghe theo Lễ quan Vũ Văn Ước武文約 dẫn vào yết kiến.

Có Văn Ban Ngô [Thì] Nhậm吳任 đến yết kiến trước, Ước lầm tưởng là hoàng tử nhà Lê, mời ngồi cùng. Một lát sau Duy Phiên và những người khác đến, bái lạy dưới sân. Ngô Nhậm trong lòng không yên, liền đứng dậy bỏ đi. Ước lấy làm lạ, không phân biệt được ai với ai, hỏi:

- Người vừa rồi ngồi là ai vậy?

Có người nói:

- Là Văn Ban Ngô Nhậm đó.

Ước giận dữ nói:

- Ta vâng mệnh quản lý, sao lại vô lễ như thế?

Vội sai người đuổi bắt. Ngô Nhậm đã biết ý, ra khỏi liền trốn biệt. Đến tối, vào yết kiến Trung thư lệnh Kỷ Thiện Hầu中書令紀善侯 Trần Văn Kỷ陳文紀. Trần Văn Kỷ là người Thuận Hóa, vốn có văn học, là danh sĩ vùng Nam Hà. Cảnh Hưng năm Đinh Dậu (1777) đỗ Giải Nguyên解元 (người đứng đầu) kỳ thi Hương, năm Mậu Tuất (1778) vào kinh thi Hội, vốn là người bản xứ cũng có quen biết. Năm Bính Ngọ (1786), Bắc Bình Vương chiếm thành Phú Xuân, sai người tìm Kỷ [Nguyễn Huệ], hỏi về việc Nam Bắc. Kỷ đáp lời như dội lại, hợp ý với Bắc Bình Vương. [Huệ] rất trọng dụng, cho ở trong màn trướng, việc gì cũng cùng bàn bạc, không rời tả hữu. Đến lúc đó, Ngô Nhậm [Ngô Thì Nhậm] đến gặp Kỷ, kể rõ tình trạng mâu thuẫn với Uớc, rằng:

- E sợ bị hãm hại, vì thế không dám trở lại, không phải dám trốn tránh, may nhờ được giải cứu.

Kỷ nói:

- Nghe ông có tài lạ, không may mang tiếng xấu mà phải lưu vong, hơn năm sáu năm trời, tài năng tích lũy càng tinh túy. Nay ra giúp đời, chính là lúc này, tôi từng lấy tiếng tăm mà tâu với chúa công, khen tài ông có thể dùng việc lớn, may thay nay chúa thượng rủ lòng yêu quý. Nay tôi xin ông đừng vì cái mâu thuẫn với Uớc mà bận lòng.

(Kỷ) bèn dẫn Ngô Nhậm vào yết kiến Bắc Bình Vương:

- Khanh hôm qua không được Trịnh Vương dung thứ, một thân rời bỏ đất nước, nếu ta không đến đây, làm sao khanh lại được thấy mặt trời? Hoặc giả đó là ý trời tích trữ nhân tài, để ta dùng, khanh nên gắng sức mà mưu báo đền công ơn!

Ngô Nhậm dập đầu tạ ơn. Bắc Bình Vương quay sang bảo Kỷ rằng:

- Đây là người ta tái tạo đấy!

Lập tức thảo chế phong (Ngô Nhậm) làm Lại bộ Tả Thị lang吏部左侍郎, tước Tình Phái Hầu晴派侯, lệnh cùng với Văn Ước cai quản các ban văn võ của triều Lê.

Ngày hôm sau, trăm quan lục tục kéo đến, dẫn vào bái kiến ở Chính Trung Điện正中殿. Bắc Bình Vương đều lệnh cho lên điện, bảo rằng:

- Lê Tự Hoàng (tức Lê Chiêu Thống) là do ta lập đấy. Nhưng bản tính người ấy u tối yếu đuối, không thể gánh vác việc lớn. Sau khi ta trở về Nam, liền bị Nguyễn Chỉnh khống chế, tự rước lấy bại vong, ta không lấy thì cuối cùng cũng bị người khác lấy thôi. Nay lấy Sùng Nhượng công (Lê Duy Cận) giám quốc, các khanh hãy cố gắng ở lại phò tá người ấy, ta thực sự không coi Bắc Hà là lợi, sẽ lại về Nam. Lại e rằng Hoàng Tự và Giám quốc tranh giành, ta sẽ là kẻ gây loạn, cho nên để Đại Tư Mã Sở (Nguyễn Văn Sở) ở lại chủ trì việc binh, đợi khi bốn phương đại khái bình định, thì lang quân (tức Đại Tư Mã Sở) sẽ trở về!

Trăm quan bái tạ rồi ra, riêng nói với nhau rằng:

- Bắc Bình Vương tạm dùng lời ngon ngọt để khống chế, lòng hắn không thật; Văn Sở giữ binh ở đây, Sùng Nhượng làm sao có nước được? Hễ động là bị kiềm chế, lại có thể làm gì? Chẳng khác nào cây tầm gửi, bám vào cành cây khác, không có rễ cắm đất, làm sao có thể lâu bền được? Bọn ta ai có thể theo chúa để mưu việc hưng phục, nếu không thì nên giữ mình lánh xa, đừng để bị người ta lừa gạt, mà tự rước lấy họa.

Sùng Nhượng công cũng biết là như vậy, thở dài nói:

- Nay ta mang tiếng là Giám quốc, thực ra chỉ là người coi giữ đền miếu. Xã tắc ở đây, đi thì làm sao yên được, cho nên cam lòng mà không hối hận vậy.

 

[doctor76]

Qua mấy ngày, Bắc Bình Vương dẫn quân về Nam, chọn lấy các văn thần Phan Huy Ích潘輝益, Nguyễn Thế Lịch阮世曆, Ninh Tốn寧遜, Nguyễn Bá Lan阮伯瀾 và năm sáu người khác cùng bổ nhiệm quan tước; Ích làm Hình bộ Tả Thị (lang); tức Thụy Nham Hầu瑞岩侯 cùng Ngô Thì Nhậm cùng đi về Nam; Lịch, Tốn, Du, Lan đều được phong Hàn Lâm Trực Học Sĩ翰林直學士, ở lại theo Đại Tư Mã Sở ở miền Bắc.

Nguyễn Uyển阮俒, Phan Duy Phiên đều đã bỏ chức, vẫn giữ chức tước cũ, Lễ bộ cấp văn bằng, cho phép về quê. Tham Tụng Bùi Huy Bích裴輝璧, Thiêm Đô Nguyễn Huy Trạc阮輝濯 đều đã đến kinh, nhưng không chịu vào bái kiến. Bích lại trốn đi trong đêm, Trạc tự vẫn ở Ngự Sử Đài御史台.

Những người ẩn dật không ra: Phó Đô Ngự Sử副都御史 Nguyễn Đình Giản阮廷簡, Tham Tri Chính Sự參加政事 Lê Duy Đản黎維亶, Phạm Đình Dư范廷璵, Đồng Xu Mật Viện Sự同樞密院事 Nguyễn Duy Hợp阮惟洽, Phạm Trọng Huyên范仲烜, Thêm Sai Công Phiên添差工番 Phạm Quý Thích范貴適, Đô Cấp Sự Trung都給事中 Nguyễn Đình Tứ阮廷賜, tổng cộng bảy người mà thôi.

Lại nói, Hoàng đế rời từ Lương Tài良才 đến Chí Linh至靈, các quan thần biết được nơi ở của Hoàng đế, nhiều người đã đến theo. Lê Ban黎班 từ Hiệp Sơn峽山 dẫn theo một trăm nghĩa dũng đến yết kiến. Hoàng đế thấy rất vui mừng, phong cho Ban làm Ngự Dinh Sứ Chung Nhạc Hầu御營使鍾岳侯.

Lê Ban mật tấu với Hoàng đế rằng:

- Thần trước đây khi về Nghệ An, thấy lòng người phẫn nộ, căm ghét Tây Sơn như kẻ thù, nhiều người tụ tập trong núi rừng, cùng nhau mưu việc khởi nghĩa. Các phụ lão ở các huyện, nghe tin thần từ phía Bắc trở về, lần lượt đến hỏi thăm nơi Hoàng đế ở, muốn cho con em mình đi theo, nên thần đã cùng họ lên đường. Đi ngang qua Hải Môn海門, thần đã lấy chính nghĩa để cáo dụ, tất cả đều nguyện dùng thuyền vượt biển, hẹn gặp nhau trên mặt biển Kinh Môn荊門洋. Thần gần đây nhận được tin báo, nói rằng đã thấy hơn bảy mươi chiếc thuyền, hơn ba trăm thủy thủ, khí giới, giáp trụ và lương thực đều đầy đủ, không bao lâu nữa sẽ đến. Thần xin Hoàng đế chuyển giá đến Hiệp Sơn, hạ chiếu Trần Quang Châu dẫn quân bản đạo hộ giá, Châu sẽ thống lĩnh bộ binh, còn đường thủy thần xin tự đảm nhiệm. Hai quân sẽ hỗ trợ lẫn nhau, trước tiên giành lại Hải Dương làm nơi dừng chân cho Hoàng đế, phía Bắc khống chế Từ Thuận慈順, phía Nam thông với Thái Kiến太建. Từ con đường Quảng Yên, có thể thẳng tiến đến Cao Bằng, nối liền đến Lạng Sơn, cơ hội trung hưng không gì hơn thế này.

[Hải Môn海門: Hải Môn thời đó tương ứng với khu vực huyện Diễn Châu và một phần các huyện lân cận thuộc tỉnh Nghệ An ngày nay.]

[Từ Thuận là một vùng đất thuộc châu Vị Xuyên, trấn Tuyên Quang, thời Lê Sơ, và một phần của nó nằm ở phía bên kia biên giới, thuộc tỉnh Vân Nam, Trung Quốc ngày nay trong đó có mỏ đồng Tụ Long]

[Thái Kiến太建 tức là khu vực Nghệ An giáp Hà Tĩnh]

Hoàng đế nghe theo, hạ chiếu phong Châu làm Kinh Bắc Đạo Đốc chiến京北道督戰. Quân chưa kịp tiến, bỗng có Tích Nhưỡng từ Hải Dương dâng biểu xin tòng quân. Chúng dân nghe tin, xôn xao bàn tán:

- Nhưỡng là kẻ vô lại, liệu có phải vì nghĩa khí của hắn ư! Hắn mưu tính lợi dụng vương thất để chống lệnh, ban đầu phò Đoan Quận Công端郡公, sau lại theo Yến Đô Vương. Đoan Quận không thành, An Đô lại bại, hắn đều không màng mà bỏ đi, không còn gì bất nghĩa hơn thế. Liệu có phải vì tài năng của hắn ư! Hắn hai lần dẫn quân cự địch, một lần bại ở Kim Động, một lần bại ở Ngô Đồng, chỉ thoát thân mà thôi, không chết đã là quá may mắn rồi! Xem ra cả đời hắn không có chút khí tiết, lại thiếu tài chiến trận, chỉ vì là con nhà tướng, quen ỷ thế ức hiếp người dân. Mới đầu về Hải Dương, hắn đã dung túng bộ hạ của mình cướp bóc tàn bạo bản châu, người dân đều coi hắn là kẻ hung ác, gọi hắn là 'Tặc Nhưỡng' Các hào mục ở các huyện, liên tục gửi thư tố cáo tội ác của hắn, hẹn gặp nhau tại Cẩm Giang錦江 để đối đầu, định ngày mai sẽ công phá Hàm Giang邯江. Nhưỡng thu quân rút về Bình Quân平均; lại thừa đêm trực tiếp uy hiếp Cẩm Giang, giết chóc vô số, xác chết chất đống khắp đồng. Sự tàn nhẫn của hắn đến mức này, người dân Hải Dương coi hắn là kẻ thù. Tiếp nhận Nhưỡng không chỉ vô ích mà chắc chắn sẽ làm mất lòng dân Hải Dương, đó không phải là một kế hay.

 

[doctor76]

Hoàng đế cũng từ lâu nghe nói Nhưỡng không được lòng dân, và hắn đã ngầm viết thư xin hàng Tây Sơn, nhưng có lẽ không được chấp thuận. Các hào mục Hải Dương, nghe tin Hoàng đế đi về phía Đông, đều dâng biểu thiết tha xin đánh Nhưỡng. Do đó, Nhưỡng vô cùng khốn đốn, không còn kế sách nào, giận dữ nói:

- Hoàng đế không thương xót ta, ta còn gì để vì Hoàng đế nữa!

Bèn sai [đồ] đảng của mình là Trần Liên陳蓮 đến Thăng Long, mật báo nơi ở của Hoàng đế, xin Văn Sở phái binh bắt Hoàng đế. Trần Liên ban đầu nghe tin Hoàng đế đang ngụ tại nhà dân, chỉ có sáu bảy người tùy tùng, liền thuật lại tất cả cho Văn Sở. Văn Sở hỏi chi tiết, Trần Liên vẽ rõ đường đi và nơi ở, nói:

- Giống như vào chùa trói sư, kéo đi là xong thôi.

Văn Sở cười nói:

- Nếu quả thật như lời ngươi nói, sao không kéo hắn đến đây cho ta? Sao lại phải xin binh làm gì.

Trần Liên đáp:

- Kéo đi chỉ cần sức của một tên lính thôi! Nhưng bọn thần thực sự sợ danh nghĩa, không dám ra tay. Việc này tuy dễ mà khó đối với người dân trong nước, mong ngài xét tình hình.

Văn Sở tin lời, phái một trăm quân cùng Trần Liên đi, nhưng không biết rằng Châu và Ban đã ở bên Hoàng đế rồi. Lính gác không ít. Đêm đó, có tin báo quân Tây Sơn đã đến Hiệp Sơn. Châu và Ban chia làm hai đường giáp công, tiêu diệt toàn bộ quân địch. Trần Liên chạy trốn vào thung lũng thoát thân, về báo lại Thăng Long; Văn Sở lập tức phái đại quân truy đuổi Hoàng đế. Hoàng đế vừa đến Hiệp Sơn, quân cần vương chưa tập hợp đủ, bỗng nghe tin quân giặc sắp đến, Nhưỡng làm hương dẫn, nhiều người nói Nhưỡng cấu kết với giặc, thì Hải Dương không thể trú lại được nữa. Châu xin trở về Chí Linh, Ban xin nhanh chóng đến Quảng Yên廣安, ý kiến quần thần phân vân chưa quyết.

Vừa lúc đó, Đặng Quỹ登揆 cùng con trai là Đặng Thụ登授 từ Kiến Xương建昌 đến yết kiến bằng thuyền biển, nhân tiện nói:

- Đường núi Chí Linh hiểm trở, còn Gia Bình lại là đồng bằng rộng lớn, quân ta ít ỏi yếu kém, chiến đấu hay phòng thủ đều bất tiện; Quảng Yên và Hải Dương kẹp giữa sông và cảng biển, đó là cửa ngõ ra vào của Nhưỡng, lòng dạ hắn đã hai lòng, đây không phải là nơi tốt để ở; Sơn Nam đất đai màu mỡ, dân cư đông đúc, tráng đinh có thể luyện binh, lúa gạo có thể điều lương. Sông ngòi chằng chịt như mạng nhện, đi một chiếc thuyền lá, từ đây đến kia, ai có thể theo dõi được? Bệ hạ hiện đang ẩn mình như rồng ẩn, không có nơi nào ổn định hơn nơi này.

Hoàng đế nghe theo lời Quỹ, bèn quyết định tiến về phía Nam. Lời của Châu và Ban đều không được nghe theo. Hoàng đế an ủi họ, sai Châu dẫn binh về Bắc, Ban đưa thuyền biển rút về Biện Sơn汴山 [là tên gọi của một hòn đảo nhỏ, nằm ở phía ngoài cửa Lạch Bạng, thuộc tổng Tuần La, huyện Kiết Chuế, phủ Tĩnh Gia, trấn Thanh Hóa. Sau này, hòn đảo này thuộc xã đảo Nghi Sơn, thị xã Nghi Sơn, tỉnh Thanh Hóa], đợi lệnh điều động. Từ đó, quân cần vương tan rã tứ tán, còn loan giá của Hoàng đế thì đi về phía Nam.

Hoàng đế sau khi về phía Nam, đóng quân tại Chân Định真定 [vùng đất phủ Kiến Xương (bao gồm cả một phần huyện Tiền Hải ngày nay)], lấy phủ đệ của Đặng Quỹ làm hành tại. Đặng Quỹ dẫn con cháu, người thân trong tộc đến bái kiến, Hoàng đế đều phong cho quan tước, sai họ chia nhau đi các huyện, xã, chiêu mộ nghĩa dũng, xa gần đều hưởng ứng, đều nguyện hội binh cần vương, hẹn ngày cùng đến, thuyền đếm hàng ngàn, quân đến vài vạn. Các hào mục đến yết kiến, Hoàng đế đích thân an ủi, sai Đặng Quỹ chia thành năm đạo, mỗi đạo đặt một viên Thống binh統兵, Đốc chiến督戰, Tham quân參軍, Đốc hướng督餉, và lập thành các kỳ đội dự bị, chờ lệnh điều động.

Nội Hàn Lê Xuân Hiệp黎春洽 nói với Thụ rằng:

- Việc quân quốc đại sự không thể khinh suất! Nên trước tiên đếm số binh lính, chọn người cường tráng làm chiến sĩ, năm mươi người là một đội, năm đội là một kỳ, năm kỳ là một đạo. Người thống lĩnh đạo sẽ dẫn dắt, những người còn lại dùng để vận chuyển lương thảo và làm sai dịch. Không được phép dung túng sự hỗn tạp, thiếu tinh nhuệ, hoặc khai khống số lượng. Nay nên khắc ghi danh sách rõ ràng, dẫn kiến để nhận mệnh, ban cho binh phù, và ban hành quân luật. Các đạo thống lĩnh nhận lệnh từ triều đình, các kỳ đội chịu sự tiết chế từ các đạo thống lĩnh; người tuân mệnh sẽ được trọng thưởng, người không tuân mệnh sẽ bị xử tử công khai. Phải làm cho họ có dũng khí và biết phương pháp, sau đó mới có thể ra trận. Chiến tranh là việc hung hiểm, nguy hiểm, không phải chỉ là trò trẻ con.

Thụ nói:

- Hôm nay chính là lúc cấp bách phải thu phục lòng người, mọi việc tạm thời nên làm đơn giản, chưa thể câu nệ pháp luật.

Hiệp đáp:

- Thu phục được nhiều người mà không dùng được, chỉ sợ gặp địch là bỏ chạy, giẫm đạp lẫn nhau, dù đông cũng có ích gì? Sao không nghĩ đến các vị quan đại thần và học sĩ cao cấp, đã hết lòng giúp đỡ việc Nam tiến (việc vua đi về phương Nam), ông lại là con của họ, nhận lệnh nắm quân, vạn nhất có sai sót, thì tội lỗi thuộc về ai?

Thụ không nghe theo, chỉ gọi những người hào kiệt, phân công bằng miệng, nhưng thực tế không có sổ sách ghi chép để kiểm tra. Đến khi sai phái, hoàn toàn không thể phân biệt được. Thậm chí phải đi khắp nơi hỏi thăm, không còn kỷ luật gì, Quỹ cũng không biết gì về việc này. Gọi Thụ đến hỏi về quân sự, Thụ nói:

- Nay quân đã tập hợp đầy đủ, quân số rất đông, mọi người đều dũng cảm muốn ra trận, nguyện được một trận chiến để báo hiệu quả.

Quỹ cho là phải, tâu xin chọn ngày xuất quân. Vua băn khoăn nói:

- Trẫm nghe nói người giỏi chiến đấu, ắt trước tiên phải lo nghĩ đến thất bại rồi mới có thể thắng người khác. Nay xem ra, thuyền đều là thuyền câu, thuyền chài, binh lính đều là người chợ búa ô hợp, lấy đám quân này mà chiến đấu, liệu có thể bảo đảm không bại không? Trẫm lại nghĩ, sau những mất mát đau thương, cùng một hai vị thần bàn tính việc tái tạo, dù Trẫm không thể khôi phục xã tắc, cũng phải chết vì xã tắc, thề cùng địch chiến đấu, lẽ nào sợ xuất quân? Nhưng việc khởi binh phải vạn toàn, để tránh sự vội vàng khinh suất mà chuốc lấy sỉ nhục thất bại.

Quỹ quay sang nói với Thụ:

- Thánh dụ như vậy, thì sao?

Thụ nói:

- Hôm nay cái mà chúng ta dựa vào chỉ là lòng người mà thôi. Mọi người đều ngưỡng mộ đức thánh minh, căm thù kẻ địch, cúi xin đại quân tiến đánh một trận để tiêu diệt hết chúng. Có được lòng người này, thì công gì mà chẳng phá được? Dùng gậy có thể đánh tan quân Sở, dựng cờ có thể diệt nhà Tần. Huống chi quân thuyền này, lẽ nào không đủ để tiêu diệt quân địch? Nếu nhất định phải đòi hỏi bước đi thuần thục, thuyền bè trang bị đầy đủ, thì trước đây các tướng giỏi bách chiến bách thắng [như] Thạc Quận, Nhưỡng Quận, thống lĩnh thủy bộ các doanh, lại đều là những binh sĩ tinh nhuệ, dũng mãnh, sao cũng không thành công mà lại tan tác bại trận chứ!Thần xin cho thuyền ra khơi ngược dòng mà quyết chiến với giặc, sáu rồng lâm giang (ám chỉ vua và các quan đại thần đến bờ sông), sĩ khí tăng gấp trăm lần, không quá năm ngày có thể phục hồi Thần Kinh (kinh đô), cơ hội này không thể bỏ lỡ!

Hiệp rằng:

- Chọn thuyền sư đến rước vua.

Đặng Quỹ nhân đó khuyên vua xuất quân. Thuở ban đầu, [Hoàng Viết] Tuyển vì có người cùng huyện với Hữu Chỉnh, là bộ tướng của Chỉnh, cùng ông ta vượt biển phiêu bạt vào Tây [Sơn], vượt hiểm nguy, không rời nửa bước. Đến khi Chỉnh về nước, đã đạt được chí nguyện, liền tiến cử Tuyển với vua, nói rằng tài năng của Tuyển có thể đảm đương một phương. Chiếu ban Tuyển làm Sơn Nam Trấn Thủ山南鎮守, lĩnh năm nghìn bộ binh, bảy mươi chiếc thuyền chiến. Tuyển giỏi thủy chiến, Chỉnh và Tây Sơn có hiềm khích, sợ Văn Nhậm nhân lúc sơ hở theo đường biển mà đến, nên sai Tuyển bố trí thủy quân đồn trú tại cửa biển Đại Hoàng Giang大黃江 [cửa biển Đại Hoàng Giang nằm ở khu vực ven biển thuộc các huyện Nga Sơn, Hoằng Hóa, và Hậu Lộc của tỉnh Thanh Hóa. Vùng này có vị trí chiến lược quan trọng, là cửa ngõ thông ra biển của vùng đồng bằng sông Mã và là điểm cuối của Kênh Nhà Lê, một công trình thủy lợi và giao thông quan trọng thời bấy giờ] tuần tra ngoài biển để dò la giặc. Đến khi kinh đô thất thủ, Chỉnh phò vua chạy ra Bắc Ninh, Tuyển không hay biết tin. Sau có tin báo đến, Tuyển mới từ ngoài biển vội vàng về trấn, mưu tính cắt cứ một vùng để chống giặc. Văn Nhậm công kích không hạ được, đến khi Văn Sở thay Văn Nhậm, tỏ lòng kính trọng nên chiêu hàng Tuyển, sai người đến Nghệ An, đón cha và vợ Tuyển về Thăng Long, rồi sai vợ Tuyển mang thư của cha đến dụ Tuyển, lại nói:

- Nếu không mau hàng, ắt sẽ giết cha.

Tuyển xem thư cha khóc mà nói:

- Đời người có ba điều: Vua là vua của ta; Bằng Công (ám chỉ Hữu Chỉnh) là thầy của ta; mệnh cha thì không dám không theo. Mối thù của thầy ta không thể không báo. Nếu chịu hàng mà được phụng dưỡng cha đến trọn đời, khôi phục lại giang sơn đất nước ta, làm một người nông dân chân chính cho đến cuối đời. Được cái này mất cái kia, ta cũng cam tâm. Nhưng chỉ sợ rơi vào tay độc ác, cả hai đều bị hại, trung hiếu đều khuyết, để lại tiếng cười ngàn đời, trở thành kẻ ngu ngốc nhất thiên hạ, điều đó tuyệt đối không thể được.

Bởi vậy, Tuyển dặn vợ tạ lỗi với cha. Cha Tuyển nhận được tin báo, biết con không có ý cứu mình, ngửa mặt lên trời than rằng:

- Không thể cầu sống từ con, hà tất phải xin sống từ người khác? Quả thật nếu con ta có thể làm được như Vương Lăng王陵 [tướng thời Tây Hán, mẹ ông tự tử để con không phải chọn giữa trung và hiếu], thì mẹ chết cũng không tiếc. Xem ra, thằng con lợn con chó kia chứ nào phải con ta, làm việc đó thật khó, thà rằng tự mình chứng kiến Tuyển bại mà chết, không bằng mình chết trước thì hơn!

Quân của Ngô Văn Sở tấn công quân của Hoàng Viết Tuyển

​

Văn Sở biết rõ tình ý của Tuyển, sai người giám sát rất chặt, nói:

- Tuyển không có ý hàng, ta cũng không thể nuôi dưỡng quân giặc.

Rồi tự mình dẫn quân tấn công, chở cha và vợ Tuyển đi cùng, sai Đại Đô Đốc Nguyễn Văn Tuyết阮文雪 lĩnh thủy quân, còn tự mình đốc bộ binh, cùng Văn Lân chia tả hữu dực, dọc hai bờ sông lớn nam bắc tiến lên, đến bến Thanh Trì青池津, bắt được điệp viên của Tuyển.Hỏi ra, điệp viên nói Tuyển chỉ có tám mươi chiếc thuyền chiến, đóng ở cửa Hàm Tử咸子關 [cửa Hàm Tử là một địa danh thuộc xã Hàm Tử, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên ngày nay. Cụ thể, nó là một cửa sông, nằm ở tả ngạn sông Hồng, gần bãi Màn Trù], mà không có bộ binh, quân lương của Tuyển ắt phải lấy từ dân. Năm ngày một kỳ cấp phát, cũng không có thường xuyên tiếp tế. Quân sĩ hoặc neo thuyền đậu bờ, vào nhà dân cướp bóc, dân chúng đều căm ghét, thế tất không thể đóng quân lâu dài. Hơn nữa, Tuyển đắp lũy đất ở Đại Hoàng Giang, đốc công rất gấp, có lẽ định rút về đồn trú tại đây, để làm kế cố thủ. Văn Sở từ đó nắm rõ tình hình hư thực, nói với Văn Lân:

- Quân ta chuyến này, lấy Tuyển dễ như bắt trẻ con, quyết không khó chút nào.

Rồi hợp bộ binh thừa đêm chia hai đường tiến về phía nam, ra phía sau quân Tuyển, chờ đợi ở hai bờ sông. Chờ thủy quân giao chiến với Tuyển, nghe tiếng pháo hiệu, liền nổi trống hò reo mà tiến, hai bên cùng hướng vào thuyền Tuyển mà bắn. Thế là giao chiến tại Kim Động金洞, quân Tuyển thất lợi, đành phải xuôi dòng chạy nhanh về phía nam. Văn Sở thừa thắng thúc quân truy đuổi, đến Đại Hoàng Giang, quân Tuyển dựa vào lũy tự giữ, thủy bộ tương ứng, để chống lại Văn Sở. Ban đầu, khi quân Tuyển bại trận ở Kim Động, sĩ dân ở vùng hạ lưu vẫn chưa kịp biết. Họ chỉ thấy thuyền bè chật cả sông, cờ xí che kín bầu trời, tưởng rằng quân Tuyển có thế tất thắng. Lại nghe tin xa giá đang ở Chân Định, quân Tuyển đã cử người dùng thuyền đến đón, và xe vua sắp đến. Lòng dân không ai không hăm hở, tranh nhau dẫn dắt tráng đinh, mở cờ đánh trống để đón quân vua. Tuyển thấy lòng dân như vậy, bèn dâng biểu xin vua ngự giá đến xem xét quân lính. Đăng Quỹ lại một mực chủ trương nghị luận về việc thân chinh, vua đành phải miễn cưỡng nghe theo.

 

[doctor76]

Dân chúng ven sông trông thấy xe vua, càng kéo ra đứng chật bờ như bức tường. Họ hô lên:

- Vua chúng ta đến rồi!

Rồi cùng nhau sụp lạy hô vạn tuế. Đi về phía bắc đến sông Ngô Đồng, bỗng thấy một người vội vàng chạy về phía nam. Quân bộ binh bắt lấy hỏi. Người đó nói năng lúng túng không đáp được, chỉ dùng tay chỉ vào một làng xa rồi chậm rãi nói:

- Giặc đến rồi! Mọi người cùng lên cao mà nhìn xem.

Ẩn hiện giữa lùm cây, có một đạo quân từ phía tây kéo đến, cờ xí nửa ẩn nửa hiện. Ai nấy đều nói:

- Dáng dấp quân Tây Sơn.

Mọi người vội vàng xuống thuyền tâu báo, vua nói:

- Quân Tuyển ở phía trước, quân giặc làm sao có thể bay qua đến đây được?

Vua liền sai Xuân Hiệp lên bờ dùng ống kính viễn vọng để nhìn. Hiệp xem xét quả đúng là như vậy, sợ làm kinh động mọi người nên lại tâu rằng:

- Dáng dấp quân lính đó không chắc chắn, nhưng bọn giặc Tây Sơn xuất quỷ nhập thần, khó lường lắm. Dự bị những điều không ngờ tới là phép tắc của người xưa. Xin tạm dời thuyền ngự, đậu ở bờ đông để quan sát.

Vua nói:

- Tốt!

Thì ra, khi Sở ban đầu đánh Tuyển, đã dùng thủy quân xuôi dòng làm chính binh, còn bí mật sai Đô đốc Nguyễn Văn Hòa阮文和 dẫn khinh binh, từ Bình Lục平陸, Thiên Thủy天水 kéo đến làm kỳ binh để đánh úp phía sau. Tuyển không hề hay biết. Hai quân vừa giao chiến vài hiệp, Tuyển lệnh cho tướng sĩ bày súng Bảo Long ở trên sông. Sắp sửa bắn thì bỗng thấy cha và vợ của Tuyển bị trói ở đầu thuyền, thuyền nhanh chóng chèo lên phía trước. Tuyển trông thấy thì khóc mà nói:

- Con bắn cha là nghịch trời.

Bèn ngăn các quân không cho bắn, lệnh lui vào trong lũy cố thủ. Bỗng nghe tiếng súng như sấm, khói lửa che kín trời, quân lính kinh hãi, tranh nhau nói rằng địch đã cắt đứt đường lui rồi. Thuyền vua đậu ở bờ đông đã lâu, nghe tin quân Tuyển bại trận, quân giặc tràn ra bốn phía, giết chóc vô số. Mọi người đều mất vía, bỏ thuyền lên bờ, tranh nhau chạy thoát. Vua cũng xuôi dòng thả thuyền chạy về phía nam, đến khúc sông rẽ mà không biết đi đâu. Sai gọi gấp Đăng Quỹ để hỏi, nhưng đã không còn thấy thuyền của Đăng Quỹ nữa. Lúc ấy, gió bắc đang thổi mạnh, vua ra lệnh mở buồm thẳng ra, hướng về phía biển mà đi. Bốn bề mịt mờ, trời nước một màu, thuyền theo gió lướt trên sóng, trôi nổi giữa biển cả mênh mông, sống chết dường như đã đặt ngoài tính toán. Vua ngửa mặt lên trời khấn rằng:

- Trời nếu không muốn giữ giềng mối nhà Lê, xin nguyện theo ngựa biển mà đi, đến nơi của Quảng Lợi Vương ở biển Nam南海廣利王, chứ không muốn sống sót trở về.

Quân của Ngô Văn Sở tấn công quân của Hoàng Viết Tuyển, treo cha và vợ Tuyển trước thuyền.​

 

[doctor76]

[Quảng Lợi Vương 廣利王, hay còn gọi là Hồng Thánh Đại Vương 洪聖大王, là một nhân vật thần thoại của vùng Giang Nam, Trung Quốc. Ông được thờ cúng rộng rãi ở các tỉnh duyên hải phía Nam Trung Quốc và các cộng đồng người Hoa trên toàn cầu. Trong văn hóa dân gian, Quảng Lợi Vương thường được xem là vị thần bảo trợ cho ngư dân, thương nhân và những người đi biển. Ông được mô tả là một vị vua có công lao to lớn trong việc bảo vệ và phát triển vùng đất, mang lại sự thịnh vượng cho người dân. Truyền thuyết về Quảng Lợi Vương có nhiều dị bản, nhưng chung quy lại, ông được coi là một vị thần có tấm lòng nhân ái, luôn che chở cho những người gặp khó khăn, đặc biệt là những người làm nghề liên quan đến biển]

Vua Lê Chiêu Thống lạc giữa biển và cầu khẩn​

 

[doctor76]

Lời chưa dứt, bỗng thấy các ngọn núi sừng sững nhô lên giữa sóng nước, phía sau núi có khoảng vài chục chiếc thuyền. Vua vội hỏi người lái thuyền, thì đã là biển phân ranh của núi Biện Sơn. Càng đến gần, thấy một người mặc áo giáp đứng ở đầu thuyền, nhìn kỹ thì đó là Lê Ban黎班. Vua vừa mừng vừa thẹn, chưa biết nói gì. Ban biết đó là thuyền ngự, vội vàng quỳ lạy. Vua rưng rưng nước mắt nói:

- Trẫm hối hận vì không dùng kế của khanh, bị Đăng Quỹ làm lầm lỡ. Sớm biết đến nông nỗi này, thà bại ở Hạp Sơn còn hơn là về Chân Định mà bại. Lại phải chịu một phen gian khổ lặn lội, chỉ để người đời chê cười mà thôi. Việc đã qua không thể làm lại, bây giờ phải làm sao?

Ban đáp:

- Nhiều gian nan thì đất nước hưng thịnh, nhiều lo âu thì thánh nhân xuất hiện. Xin bệ hạ đừng vì thế mà tự nản chí, thắng thua là chuyện thường của nhà binh. Cũng như đánh cờ, thua một nước thì tính ván khác. Muốn thắng được người bằng mưu lạ, khi quy mô đã định, mới có thể ra mặt. Nay khí thế giặc quá mạnh, ta chưa chiếm được phần đất nào, không thể giao tranh. Thần xin theo đường vào Lam Sơn藍山, tức là đất khởi nghiệp của Thái Tổ, làm nơi bảo vệ xa giá. Lại cáo dụ các tù trưởng người dân vùng núi. Họ đều là con cháu phiên thần, ai mà không được khích lệ. Thu thập những cựu binh Thanh, Nghệ, họ đều là thân quân túc vệ, ai mà không vui lòng đi theo. Dọc đường núi, đi lại thông suốt. Ba trấn Sơn Nam, Sơn Tây, Hưng Hóa, dòng sông xuôi chảy xuống, bỗng từ trong núi đột xuất ra. Trong vòng không mấy ngày, ba đạo quân cùng nổi lên, thẳng tiến đến kinh đô. Triều đại ta trung hưng cũng dùng đường này.

Vua nghe theo, bèn đổi đi đường bộ về Thanh Hóa. Vua sai Ban đi Thiên Quan天關, dụ Thái Quận泰郡; Tôn Thất Duy Đoàn đi Phù Sàng扶床, dụ Tây Lĩnh西嶺. Hai tù trưởng ấy ban đầu có giao hảo với Tây Sơn, không dám vội vàng phản bội. Cả hai đều nói:

- Thần chúng con nhiều đời chịu ơn sâu của nước, dám nào không hết lòng! Nhưng việc kinh doanh đại nghiệp, ắt phải tích lũy mới thành, không thể vội vàng có hiệu quả trong mười ngày. Xưa Hán Tổ漢祖, Đường Tống唐宋 còn gặp gian nan trong năm sáu năm. Kính mong Thánh thượng xét kỹ. Tạm lấy Lam Sơn làm nơi ẩn náu, cho thần chúng con thời gian vài tháng, vài năm để luyện binh mã, sửa chữa khí giới, chuẩn bị lương thực, khai thông đường sá, thì mới có thể phụng mệnh. Nếu muốn làm gấp, e rằng không phải sức thần chúng con có thể làm được.

Đoàn trở về tâu với vua:

- Bọn họ thực ra không có lòng hiệp nghĩa, chỉ lấy cớ thoái thác để từ chối ta. Khí độc sơn lam chướng khí, nơi này không thể ở lâu. Xin sớm tính toán, đừng để phí hoài thời gian.

Vua nghe vậy, bèn mưu tính rời Kim Bảng, cải trang về Kinh Bắc, tạm trú ở Lạng Sơn, sau lại dời đến Từ Sơn, ở tại nhà Tham tri Đình Dư廷璵. Thế là Lê Đản黎亶, Doãn Lệ允勵, Danh Án名案, Vũ Chiêu武昭, Vũ Trinh武楨, Xuân Hiệp春洽 và những người khác nối tiếp nhau qua lại. Vua cùng họ bàn tính, Dư nói:

- Nay các quan văn võ của bệ hạ, chỉ còn Ban, Tuyển, Châu ba người. Tuyển sau khi thua ở Hoàng Giang, chạy về Nghệ An, không biết tin tức ra sao. Châu bị Tây Sơn bắt, trốn tránh trong rừng núi, không kịp lo liệu. Ban vâng chỉ chiêu dụ, vẫn còn ở Thanh Hóa, cũng chưa có tin tức gì. Từ nay cư trú trong thôn xóm, thần chúng con qua lại lặt vặt, e lâu ngày tất sẽ bị người ta biết, biến cố khó lường. Không bằng về phía bắc đến Cao Bằng, nơi Hoàng Thái Hậu đang ngự. Trong thì có phiên thần làm hộ vệ, ngoài thì dựa vào Thiên triều làm viện trợ, may ra mới có thể làm nên việc lớn!

Vua nói:

- Mấy ngày trước trẫm đã sai Ngô [Thì] Chí吳俧 đến đó, sai trước cho việc sắp xếp. Nghe nói Chí trên đường phát bệnh, không biết thế nào?

Danh Án đáp:

- Chí bệnh nặng, không thể đi được, đã mang bệnh về Gia Bình mà mất rồi. Thần nghe tin, chưa kịp tâu lên.

Vua rưng rưng nước mắt nói:

- Mất một vị lương thần rồi! Tiếc thay!

Liền tự tay viết chiếu, truy tặng Chí chức Hàn lâm Thị chế翰林侍制 tước Dụ Trạch Bá裕澤伯 rồi giao cho Án. Vua nói:

- Có thể mang về ban cho vợ con người đó, để họ biết rõ ý trẫm.

Đản tâu:

- Hiện nay những thần dân theo địch, đều đem tình hình quốc gia báo cho chúng, chúng ta có mưu đồ gì, chúng đều biết trước. Thậm chí có kẻ dẫn giặc đến uy hiếp xa giá, biến cố tự bên trong mà ra, không chỉ là kẻ địch bên ngoài. Vì thế đến Chí Linh, Hạp Sơn, hai lần đều không thành công, sau đó có cuộc chiến Sơn Nam. Để tính kế bây giờ. Chỉ có việc sai sứ sang Thanh cầu cứu, xin cho quân đến đóng ở biên giới, hỏi tội Tây Sơn gây chiến và tội người trong nước theo giặc. Khiến cho bọn giặc không thể tự yên, những kẻ phản bội cũng phải sợ hãi, thì lòng người ứng nghĩa mới vững. Và cơ hội khôi phục không bị bọn chúng tiết lộ làm hỏng.

Vua nói:

- Tốt!

Liền sai viết thư trước tiên gửi cho Tổng đốc Lưỡng Quảng. Đại lược trong thư rằng:

"Bản quốc ba trăm năm nay, nhờ cậy uy đức Thiên triều, đời đời giữ đất phiên phong, trong nước an định. Không may vận nước gặp lúc sa sút, cố vương băng hà. Tây Sơn Nguyễn Huệ, vốn là rể nước, vong ân bội nghĩa, nhân lúc nguy khó tang tóc mà đánh chiếm, chiếm giữ nước. Mong triều đình xem xét lòng thành kính vâng phục của tổ tiên bề tôi từ đời trước, và thương xót cho nỗi khổ của bề tôi đang phải lưu lạc nơi đất khách. Xin ban chiếu cử binh tiến vào biên giới, dẹp yên tội ác, bình định loạn lạc, tái lập quốc gia bề tôi. Bề tôi muôn phần đội ơn trời, đức lớn của Đại Hoàng Đế khó lòng nói hết. Công giúp đỡ của Thượng hiến sẽ mãi mãi trường tồn như núi sông của đất nước”.

Thư viết xong, Vua sai Đản làm chánh sứ, Án làm phó sứ. Hai người cùng vài thân tín lên đường, chỉ mang theo nón rách, áo vải như khách bộ hành. Vua tiễn họ đến núi Bảo Lộc保祿山 và dụ rằng:

- Đối ngoại bốn phương là chức trách của sứ thần. Chuyến đi này liên quan đến sự tồn vong của quốc gia, sự thành bại của việc lớn. Các khanh nên tùy cơ ứng biến, vận dụng tài năng tích lũy bấy lâu, đặt vào việc làm. Lời lẽ tuy ít nhưng không thể không nói, hãy cố gắng! Cố gắng! Để không phụ lòng trẫm mong đợi.

Hai người cúi lạy tạ ơn rồi đi. Đản nói riêng với Án:

- Chúng ta danh là bồi thần, nhưng thực chất như kẻ vong mệnh. Trên đường đi không có phiền toái đón rước, nhưng lại có nỗi lo bị ngăn trở. Đi lại gian nan trong núi, nếu chưa đến nội địa (ám chỉ lãnh thổ Đại Thanh) mà bị địch binh truy đuổi, đó chính là tình thế tiến thoái lưỡng nan, hiểm trở nhất. Nếu đã đến gần Đốc bộ đường (ám chỉ nha môn của Tổng đốc, quan lại nhà Thanh), chúng ta sẽ không còn lo ngại nữa.

Án đáp:

- Nếu lòng trời phù hộ xã tắc, chắc chắn sẽ không xảy ra chuyện đó, cần gì phải lo lắng quá mức? Chỉ có điều từ khi nước ta có nước, thông giao với nội địa, dù dựng nghiệp hay trung hưng, gặp thời vận trắc trở không biết bao nhiêu lần, nhưng chưa từng có sứ giả bồi thần nào phải chịu cảnh như chúng ta ngày nay.

Rồi Án làm một bài thơ có câu:

千古猶傳奇絕事，敞衫殘笠使臣裝。​

Thiên cổ do truyền kỳ tuyệt sự, xưởng sam tàn lạp sứ thần trang.​

[Ngàn xưa vẫn truyền chuyện kỳ lạ bậc nhất, áo vải nón rách làm trang phục sứ thần.]

Sau đó, họ đi theo đường núi qua cửa ải Lạng Sơn.

Chính là:​

去國一身穿漢塞，動人兩淚泣秦廷。​

Khứ quốc nhất thân xuyên Hán tái, động nhân lưỡng lệ khấp Tần đình.​

[Xa nước một thân xuyên qua ải Hán, Lệ tràn hai hàng khóc trước triều đình Tần. (Hai câu này dùng điển tích Trung Hoa để ám chỉ việc đi cầu viện triều đình Thanh và nỗi bi ai của sứ thần)].

[Hán tái漢塞: Ải biên giới nhà Hán, ví von cho nơi xa xôi hiểm trở."Khấp Tần đình"泣秦廷: Điển tích "Khóc ở triều Tần" (Tần đình chi khốc), ám chỉ việc cầu viện trong tuyệt vọng. Xuất xứ từ Sở đại phu Thân Bao Tư khóc 7 ngày ở triều Tần để xin cứu viện cho nước Sở.]

Chưa biết hai người chuyến đi này sẽ ra sao, hãy nghe đoạn sau phân giải.

 

[Tlbooks]

Trở lại nói về bảy vị đại thần phụ chính [thất phụ chi thần]:
Khanh Quận tên là Trịnh Kiều鄭橋, là con thứ năm của Hy Tổ Nhân Vương禧祖仁王 [tức là Trịnh Cương], em của Nghị Tổ Ân Vương毅祖恩王 [tức Trịnh Doanh-cha Trịnh Sâm], đối với Tự Vương là vai ông chú, tuổi cao đức trọng, nhưng người thật thà chất phác, đối với việc đời không có ý kiến gì đáng kể.
Hoàn Quận tên là Nguyễn Hoàn阮完, người Lan Khê蘭溪, Nông Cống農貢 [nay là thôn Phương Khê, xã Nông Trường, huyện Triệu Sơn, tỉnh Thanh Hóa], đỗ Tiến sĩ khoa Quý Hợi [1743], từng làm Hữu Tư Giảng右司講 dưới thời Thánh Tổ聖祖 [Trịnh Sâm], trải qua chức Thượng thư Bộ Lại Tham Tụng rồi về hưu, được triệu lại tham dự triều chính, là đại thần trụ cột của quốc gia, nhưng tính người hiền hòa, thuận theo thời thế, không quyết đoán dứt khoát.
Tứ Xuyên hầu tên là Phan Lê Phiên潘黎藩, người Đông Ngạc, Từ Liêm, đỗ Tiến sĩ khoa Đinh Sửu [1757], từng làm Thị lang Bộ Tham Tụng, phong thái đĩnh đạc nhã nhặn, cũng có kiến thức kinh sử, nhưng tính tình sâu sắc, nhiều khi chạy theo lợi thế.
Châu Quận, Yêm Quận, Thùy Trung hầu đều xuất thân từ hoạn quan.
Châu Quận tên là Châu, người Liên Hồ蓮湖, Vương Sơn王山 [nay thuộc Nga Sơn, Thanh Hoá], hầu hạ qua nhiều triều, biết cơ mật việc quân, người cẩn trọng phúc hậu, về già nhờ tuổi tác mà tham gia chính sự, nhưng cũng không làm gì nhiều.
Yêm Quận tên là Trần Xuân Huy陳春暉, người Khoái Lạc, Thiên Bản [nay thuộc Tiên Lữ, Hưng Yên], là gia thần ở tiềm để [phủ đệ cũ của chúa/vua], đến khi Vương đích thân chấp chính, được ban chức Tri Hộ Phiên, người thuần khiết cẩn trọng, Vương tin tưởng, mệnh làm A bảo [người bảo vệ/phụ giúp] cho Thế tử, sớm tối ở bên Vương, không dự việc ngoài.
Thùy Trung hầu tên là Tạ Thùy謝垂, người Khương Thượng康上, Yên Mô安模 [Ninh Bình], từng làm quan đi lại (giữ các chức vụ khác nhau), lại kiêm trấn thủ Thanh Hóa, người cơ trí, lại có văn học, đàm luận sắc sảo, Vương vốn tin dùng, triệu về làm Bảo vệ cho Thế tử, nhưng tuổi còn trẻ địa vị thấp, với các đồng liêu không tránh khỏi khuất tất.
Mọi việc trong thiên hạ, đều do Huy Quận quyết đoán, không ai dám dị nghị. Kỳ thực sáu người này không hoàn toàn cùng lòng với Huy Quận, Huy Quận vì họ đều có địa vị, bị ràng buộc bởi việc cùng làm mà không có ý khác. Chỉ có Yêm Quận là phe cánh họ Đặng, cùng Tứ Xuyên hầu thường ngày rất hợp ý, hai người này [Yêm Quận và Tứ Xuyên hầu] cùng Huy Quận là người đồng lòng nhất trí. Mà Yêm Quận lại thật thà ít nói, lại được Tứ Xuyên coi là tâm phúc, Tứ Xuyên và Huy Quận đều lầm lạc trong tình thế đương cục, Hoàn Quận là bậc lão nho, Thùy Trung là kẻ tiểu xảo, rốt cuộc khó mà đoán được lòng họ, trong số đó thật thà không có ý đồ khác, chỉ có Khanh Quận và Châu Quận mà thôi. Huy Quận tự mình quyết định cục diện này, phàm mọi việc đều không thoái thác, chỉ cần thẳng thắn đảm đương, người khác đồng lòng hay không, đều không tính đến.
Lúc ấy, tân Vương mới lên ngôi, chúa còn nhỏ nước còn nghi hoặc, giữa phố chợ, ba năm tụ lại, có kẻ nói tân Vương bệnh nặng nguy kịch, trong cung chẳng mấy chốc có biến, Huy Quận quyền uy quá lớn, sắp có mưu đồ khác; có kẻ nói Chính cung tư thông với Huy Quận, sắp giao xã tắc cho Huy Quận.
Ngõ phố bàn tán rằng:
- Kia trăm quan xiết bao tối tăm ít sáng suốt, Để Huy Quận xiết bao mờ ám gian tà Chính cung.
Huy Quận sai quan Đề lĩnh treo khắp móc sắt dao cắt ở các chợ, răn đe rằng: "Ai dám tụ họp bàn tán, sẽ móc lưỡi mà cắt đi." Từ đó đường sá chỉ dùng mắt ra hiệu, kinh thành rúng động.

e nhớ là có đọc đâu đó, câu ca kinh thành châm biếm hồi đó là:

 

[Dream 100]

Tò mò hỏi Cụ Đốc: mất bao lâu để cụ hoàn thành cuốn sách này ạ?
Em đang đọc dần! Văn phong của Cụ dễ đọc hơn nhiều các bản dịch trước

 

[quy la tien]

Các cụ yêu Lịch sử đều biết cuốn tiểu thuyết Lịch sử nổi tiếng : Hoàng Lê nhất thống chí.​

Mặc dù đã có nhiều bản dịch, tiêu biểu nhất là bản dịch của Ngô Tất Tố năm 1942 (tái bản 1958), bản dịch của Nguyễn Đăng Tấn – Nguyễn Công Liên xuất bản năm 1950 dưới tiêu đề Hậu Lê thống chí, bản dịch của Nguyễn Đức Vân và Kiều Thu Hoạch xuất bản năm 1964, tái bản vào năm 1970; 1984; 1987 và được nhà xuất bản Giáo dục xuất bản nhưng ở thể chọn lọc dùng trong nhà trường. Tuy nhiên, em vẫn quyết dịnh dịch lại toàn bộ tác phẩm từ nguyên tác chữ Hán, với quan điểm là dịch đúng nguyên tác, giữ lại đầy đủ văn phong thế kỷ 18,bổ sung những phần còn thiếu mà các bản dịch trước đây chưa dịch hoặc dịch không trọn vẹn, hiệu đính lại các danh từ tên riêng, bổ sung chú thích cụ thể về địa danh trong sách và cung cấp cho người đọc thông tin về địa danh đó ở hiện tại,không sử dụng quá nhiều ngôn ngữ hiện đại nhằm đưa Hoàng Lê nhất thống chí đến gần hơn với độc giả hiện đại, giúp người đọc không biết chữ Hán vẫn có thể tiếp cận một trong những di sản văn học quý giá bậc nhất của dân tộc. Trong quá trình chuyển ngữ, chúng tôi cố gắng giữ lại phong vị cổ kính của nguyên tác, đồng thời diễn đạt bằng tiếng Việt trong sáng, dễ hiểu, có chú thích cần thiết để giúp người đọc nắm được bối cảnh lịch sử và văn hóa của từng sự kiện, nhân vật. Với tranh minh họa, chắc chắn bản dịch mới sẽ làm các cụ thêm hứng thú và yêu quý lịch sử nước nhà hơn.
Trong bản dịch mới này, em có bổ sung rất nhiều tài liệu mới được công bố của phía Trung Quốc, Đài Loan và cả thư từ, ghi chép gốc của các giáo sĩ phương Tây có mặt tại nước ta đúng vào thời điểm ấy, những tài liệu này giúp người đọc có cái nhìn toàn diện, khách quan hơn, đồng thời cũng giúp bạn đọc đối chiếu, so sánh với những gì mà Hoàng Lê nhất thống chí nghi chép, các sách đó bao gồm:
1. Khâm Ðịnh An Nam Kỷ Lược
2. Khâm Ðịnh Việt Sử Thông Giám Cương Mục
3. Ðại Nam Chính Biên Liệt Truyện
4. Thanh Sử Cảo
5. Cố Cung Bác Vật Viện (Ðài Loan)
6. Việt Nam Hán Văn Yên Hành Văn Hiến Tập Thành
7. Thanh Cao Tông Thập Toàn Võ Công Nghiên Cứu
8. Càn Long Trọng Yếu Chiến Tranh Chi Quân Nhu Nghiên Cứu
9. Bulletin des Amis du Vieux Huế
10. Bulletin de l’École Française d’Extrême-Orient
11. Tập San Sử Ðịa [Saigon]
12. Lưu trữ Hội truyền giáo Paris [Missions étrangères de Paris – MEP]
13. Việt-Thanh chiến dịch [Nguyễn Duy Chính]

Nhiệt liệt hoan nghênh cụ, cũng công phu lắm đấy nhỉ!

 

[doctor76]

Nhiệt liệt hoan nghênh cụ, cũng công phu lắm đấy nhỉ!

Mất gần 1 năm vừa dịch vừa hiệu đính, tất nhiên là rảnh mới dịch cụ ạ.

 

[doctor76]

Tò mò hỏi Cụ Đốc: mất bao lâu để cụ hoàn thành cuốn sách này ạ?
Em đang đọc dần! Văn phong của Cụ dễ đọc hơn nhiều các bản dịch trước

Mất 1 năm cụ ạ, tất nhiên rảnh mới ngồi dịch, em quyết định dùng văn phong gần sát bản gốc nhất để truyền tải, hiệu đính, ví dụ xưa các cụ không nói:
- nát như cám..
mà nói:
- Nát như rau hẹ..
hơn nữa, lại phải đối chiếu thời gian với những tài liệu mới có, nên kéo dài..

 

[doctor76]

e nhớ là có đọc đâu đó, câu ca kinh thành châm biếm hồi đó là:
View attachment 9344699

Thực ra là người dịch trước dịch cho có vần, dễ hiểu, văn phong gốc chữ Hán không viết vậy cụ ạ...

 

[doctor76]

HỒI THỨ MƯỜI HAI​

阮閫臣投內地, 孫都督過南關.​

Nguyễn Khổn thần đầu nội địa, Tôn Đô đốc quá Nam Quan​

[Nguyễn Khổn vào đất nội địa, Tôn Đô Đốc qua ải Nam Quan]​

Lại nói, Tham tri chính sự Lê Duy Đản, Phó Đô Ngự sử Trần Danh Án cùng những người khác, theo đường giữa núi, đi đến Hòa Lạc和樂. Gặp lúc đô đốc Nguyễn Văn Diễm阮文艷, tướng Tây Sơn, sai lính tuần tra canh gác quá kỹ, phàm những ai không có giấy tờ đều bị chặn lại. Hai người bèn giả dạng thương nhân, đi theo khách phương Bắc men theo đường núi, thẳng đường vào nội địa.

Do lính giữ cửa ải yêu cầu được đưa đến phủ đường Thái Bình太平府堂, Đản và Án bèn quỳ lạy trước sân, thưa rằng:

- Kinh thành nước chúng tôi từ năm Bính Ngọ đã bị giặc Tây Sơn Nguyễn Huệ công phá, quốc quân [vua Lê Hiển Tông] băng hà. Người cháu nối dõi tông thất là con đích để chủ trì việc tế tự; đến mùa đông năm Đinh Mùi, Huệ lại sai tướng đến đánh, vua cháu [tức là Lê Chiêu Thống, cháu vua Lê Hiển Tông] phải chạy nạn, các quan lớn nhỏ cũng đều tản mát khắp núi biển. Người ở lại thì bị chúng bắt, người đi đường thì bị chúng chặn lại, hễ bắt được là giết ngay. Vua kế vị trước kia chạy về Sơn Nam, cùng một hai bầy tôi tập hợp binh dân, định mưu việc thu phục, lại bị chúng đánh tan, bèn chạy về Thanh Hóa. Nay vì nhân dân còn trọng nghĩa, tình vẫn hướng về triều cũ, đều muốn lén về Nhị Bắc珥北?, để chạy sang cáo với Thiên triều, mong được thương xót cho phiên trấn bé nhỏ, đem quân đến viện trợ. Như vậy có thể khởi sự trong nước, nương nhờ uy trời, sai khiến nghĩa sĩ, có thể khắc phục được. Nay vua đang ở vùng Phượng Nhãn, sai kẻ hèn này lén đi, tính đường đến cửa ải không quá bốn ngày. Kẻ hèn này sợ bị giặc bắt, phải đi đường vòng, vượt núi băng sông, hơn một tháng mới đến nơi. Kính nghĩ nước nhỏ tôi thờ Thiên triều hơn ba trăm năm, chức cống không dứt, bỗng chốc bị chúng chiếm cứ, xã tắc thành hoang tàn. Người cùng thì phải trở về cội nguồn, không thể không kêu trời than vãn. Xin Đại Hoàng đế là vua của các nước dưới, và các vị đại nhân là quan giúp trời, muôn phần mong được thương xót vùng xa xôi, khôi phục lại nước đã mất, nối lại dòng dõi đã đứt, để cống thần họ Lê được hưởng phúc trời.

Lời lẽ vô cùng ai oán, và đem các thư biểu cùng mọi giấy tờ dâng lên để xem xét. Viên Phân phủ họ Vương nghi ngờ đây là tình báo gián điệp của địch, giả xưng là sứ giả họ Lê để thăm dò Trung Quốc, bèn hỏi vờ rằng:

- An Nam Tiên vương安南前王 qua đời, sự việc đã hơn hai mùa thu, khiến trong nước có biến. Vua cháu lẽ ra phải được lập mà không được lập, sao không ngay trong năm đó đến cửa ải để trình bày sự tình? Hơn nữa, trước đây có văn thư kêu cầu, nhưng chỉ nói về việc thất lạc quốc ấn, khẩn cầu cấp lại mà thôi. Còn về nguyên do không được lập, và nguyên do bị đuổi, không một lời nào nhắc đến. Qua hai năm nay, vua cháu nương náu ở đâu, kẻ địch hành động ra sao, người trong nước ủng hộ hay chống đối, tình hình đều chưa rõ ràng. Lại nữa, biểu chương ghi tên họ Lê Tự Tôn黎嗣孫, chưa có cáo ai xin phong, chưa được cấp lại ấn triện, làm sao lại có được biểu văn, vội vàng sai sứ giả đi, đều không đúng thể lệ. Cần phải có vua cháu đích thân đến trình bày, hỏi rõ tình hình trực tiếp, không thể chỉ dựa vào lời người khác. Ta là thần giữ đất, việc lớn biên cương, quyết không thể dễ dàng tin các ngươi. Tuy nhiên, vì các ngươi đến cầu cứu khẩn cấp, tình cảnh cũng không thể nỡ lòng đuổi đi. Hãy tạm ở lại đây, đợi ta trình bày rõ với Đại nhân Đốc bộ, sau khi đi biên giới dò xét xác thực, mới có thể làm tấu sớ tâu lên, đợi chỉ dụ quyết định.

Đản và Án nghe vậy, không biết nói gì, chỉ đành quỳ lạy trước sân khóc lóc. Viên Phân phủ họ Vương nhận thấy tình hình là thật, bèn bảo rằng:

- Thấy các ngươi trung thực đáng khen, tình cảnh đáng thương, Thiên triều tự có cách xử lý, không cần xin xỏ nữa. Có thể ra trạm dịch đợi lệnh!

Hai người mừng rỡ, vái tạ rồi đi ra. Đó là mùa thu tháng chín năm Mậu Thân, niên hiệu Càn Long thứ 53 [1788].

Không lâu sau, viên Phân phủ họ Vương cho gọi Đản và Án vào nói:

- Việc cầu viện của nước các ngươi đã đến tai Hoàng đế và được thương xót. Lê Tiên vương là bầy tôi cống nạp nhiều đời, chiếu chỉ đã ban xuống cho Đại nhân Tổng đốc Lưỡng Quảng họ Tôn總督孫大人, hiệp đồng với Đại nhân Tổng đốc Vân Quý họ Phú雲貴總督富大人, điều động năm mươi vạn quân dũng từ Điền Châu滇州 hành quân ra biên giới, tìm và hộ tống Lê Tự Tôn黎嗣孫 về kinh thành. Còn đoạn tình tiết ấy, từ cuối mùa đông năm Đinh Mùi [1787], Quốc mẫu nước các ngươi cùng quan trấn thủ Cao Bằng Nguyễn Huy Túc阮輝宿 theo lối Đấu Áo ải鬥奧隘 chạy sang cầu cứu [theo một số tài liệu, ải Đấu Áo là một địa danh thuộc khu vực biên giới Việt - Trung thời Lê, nằm ở phía bắc của ải Nam Quan], nhưng không biết hai anh em vua cháu đang ở đâu. Sau khi vua cháu chạy nạn, mẹ con chia cắt, cũng không biết tình hình bên này. Bởi vậy lại sai các ngươi đi đường xa vất vả. Các ngươi đã là sứ giả của Lê Tự Tôn, thì một vài tình hình của vua cháu hiện đang ở Phượng Nhãn, các ngươi có thể làm đơn cung trạng, trình báo lên hành dinh của Đốc bộ đường. Đợi khi đại quân tiến phát, ta sẽ dẫn các ngươi đến bái kiến, trình bày trực tiếp sẽ tiện hơn.

[chi tiết 50 vạn quân 五十萬 có lẽ là nói quá, thực tế con số còn nhiều tranh cãi, có thể quân thanh sang tầm 20, 30 vạn đã là nhiều]

Đản và Án nghe được tin này, vô cùng mừng rỡ. Họ bẩm xin một người ở lại đợi, một người về trước báo tin cho vua biết, để có thể tập hợp những người đồng chí [hướng], kêu gọi quốc dân, khiến họ được thông báo sớm, tự nhiên khắp nơi sẽ cùng nổi dậy, để chờ đợi binh trời ứng cứu, nương nhờ uy linh, mỗi người ở những nơi hiểm yếu núi sông mà đóng quân, để chặn đứng quân địch, quả thực là một cơ hội tốt, viên Phân phủ họ Vương đã đồng ý. Thế là Án ở lại Thái Bình, còn Đản theo đường cũ trở về nước.

[phủ đường Thái Bình: nay thuộc Bằng Tường, thuộc khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây, Trung Quốc, và giáp với tỉnh Lạng Sơn]

Lại nói, khi kinh thành ban đầu bị mất, xa giá phải chạy lên phía Bắc, Hoàng thái hậu và các tôn thất chạy trước đến Cao Bằng. Đốc đồng Nguyễn Huy Túc阮輝宿 dẫn quân phiên binh đến đón, đẩy họ về trú tại Ải Đẩu Áo, ở nhà dân biên giới, để tính kế xin viện binh. Ban đầu, khi Túc mới đến trấn nhậm, có một khách phương Bắc tự xưng là Ngô Sơn Tiều Ẩn吳山樵隱者, rất thân với đốc trấn Đình Tộ廷傃, thường qua lại doanh trại trấn. Túc vừa gặp gỡ đã nói chuyện, thấy ông ta rất kỳ lạ. Đến khi Đình Tộ mất, vị khách đến viếng, Túc tiếp đãi theo lễ thượng khách, giữ lại hơn mười ngày. Tang lễ của Tộ đã yên, vị khách mới từ biệt ra về. Trước khi chia tay, ông ta riêng nói với Túc rằng:

- Nước ngài từ đây sẽ có nhiều biến cố, vị đốc thần tiền nhiệm của ngài đã biết điều đó. Không biết khi lâm chung, ông ấy có từng nói với các quan lại khác không?

Túc đáp:

- Nước ta bên ngoài có kẻ địch mạnh, tương lai chắc chắn sẽ không yên ổn. Đây là điều người trong nước ai cũng biết, nhưng kết cục sẽ ra sao, Túc cũng không thể nói trước được. Đốc thần tiền nhiệm thường cùng Túc lo lắng về điều này. Nay tôi may mắn được làm biểu thần, nơi yếu điểm quan trọng đã không được dự vào; dù có kiến giải nông cạn cũng chẳng làm được gì.

Vị khách nói:

- Chính vì là biểu thần, nên không thể không làm việc nước. Với tài năng của ông, sao lại không thể làm một phen kinh thiên động địa, khiến người cả nước chạy đôn chạy đáo không kịp, nhưng cũng chỉ như một giấc mộng thôi! Đây thật sự là số trời và việc người có liên quan, vừa đáng cười vừa đáng tiếc vậy!

Túc cứ gặng hỏi, vị khách cuối cùng không nói gì mà bỏ đi.

Đến lúc này, Túc phụng Thái hậu vào nội địa, đến Long Châu龍州 qua các ngả đường, Túc đem tình hình quốc gia nói với vị khách, không giấu giếm gì. Túc nói:

- Việc đã cấp bách rồi! Xin ông dạy cho cách nào đây?

Vị khách đáp:

- Ông ở trấn, ban đầu khi nghe tin biến loạn, nếu có thể cùng đốc thần Lạng Sơn đồng lòng, hợp sức chiếm giữ đất hai trấn, tập hợp các tướng và binh phiên, cùng địch chống lại, làm hùng bá một phương, viết thư trong khoảng cách gần gửi đến Long Bằng龍憑, ước hẹn khi có việc cấp sẽ cứu giúp, mượn thanh thế của họ. Xưa nhà Mạc đã dùng kế này, duy trì được năm mươi sáu năm. Nếu quả thực làm được điều đó, há chẳng phải ông có thể giữ vững đến hết đời sao? Cớ sao lại bỏ đi cho người khác, bỏ lỡ không làm? Nay chỉ còn cách cầu thông với Long Bằng, khẩn khoản xin tâu lên đốc bộ đường, trình bày rõ sự việc, cầu mong trời giúp, để xin viện binh mà thôi! Nếu sau khi khôi phục quốc gia, ông hãy siêng năng đào giếng thành núi, ắt sẽ giữ được thân mình, đừng làm trò cười cho hậu nhân nhé!

Túc nói:

- Đây là ý nghĩa sâu xa, tôi xin ghi nhớ lời dạy, sao dám quên? Nhưng nay Túc phụng quốc mẫu đến đây, ý tôi chính là ở điều này, chỉ sợ ý dưới không thấu được lên trên, nếu được chỉ rõ con đường, làm người tiên phong, vạn lần đội ơn, vạn lần đội ơn.

Vị khách nói:

- Khác xứ tương tri, sao dám không dốc hết sức.

Thế là ông ta cùng Túc đi đến Na Long Bằng那龍憑, doanh đô tư Trần Hồng Thuận陳洪順, là người khách quen biết. Ông ta dẫn Túc đến trước mặt, trình bày rằng:

- Thân quyến của hoàng tử nước An Nam, bao gồm mẹ và vợ con, bị giặc binh Quảng Nam truy sát, chạy đến ải khẩu, khấu đầu xin ban lệnh cứu giúp.

Hồng Thuận liền cùng Trần Phó sứ Long Châu đến tra xét, nam nữ tổng cộng sáu mươi bốn người, tiện thể sắp xếp cho ở tại trên ải, rồi trình bày sự việc lên Dương Hùng Nghiệp楊雄業, đạo quan Tả Giang廣西左江道 tỉnh Quảng Tây, và bẩm báo lên Tổng đốc Lưỡng Quảng兩廣總督 Tôn Sĩ Nghị孫士毅, đồng thời ghi lại bản đơn của nước đó, nói rằng:

- Kinh thành bị giặc phá, những gì bị cướp bóc không có ai để kêu oan. Mọi người đều coi kẻ địch là thù, thề không cùng sống, ẩn mình trong núi, kết thành đảng phái, nhưng chưa có chủ trương, nên rời rạc khó mà hợp lại. Nếu được thiên binh đến viện trợ, khắp nơi sẽ hưởng ứng, kinh thành chỉ ngày một ngày hai là có thể khôi phục.

[Long Châu là một huyện thuộc địa cấp thị Sùng Tả 崇左 của khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây. Phía đông và phía nam giáp Đại Tân, Giang Châu, Ninh Minh, Bằng Tường; phía tây giáp tỉnh Cao Bằng với đường biên giới dài 184 km.]

[Long Bằng là một khu vực thuộc huyện Tĩnh Tây 靖西市, địa cấp thị Bách Sắc百色市, Khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây.Long Bằng nằm ở biên giới phía tây nam của Quảng Tây, tiếp giáp với tỉnh Cao Bằng]

Sĩ Nghị xem báo cáo nói với thuộc hạ rằng:

- An Nam từ thời Hán Đường là nước nội thuộc, đến đời Tống, họ Đinh quật cường mới trở thành cống thần, thay đời nối tiếp cho đến nay. Nay lại không giữ được nước mình, liệu trời có muốn khiến họ trở thành quận huyện của Trung Quốc chăng?

Ngay lập tức, ông ta phi ngựa đến Long Bằng để tìm hiểu tình hình biên giới, hội cùng Tuần phủ Vĩnh Thanh永清 để bàn bạc. Vĩnh Thanh nói:

- Việc mở mang biên cương là đại sự, lợi hại không thể không xét kỹ. Nếu đúng như lời nói, nước đó quả thực đáng thương, nhưng thế giặc e rằng không phải như vậy. Bọn chúng từ bờ biển nổi dậy, kết tóc tòng quân, một lần hành động mà chiếm được một quốc gia hơn ba trăm năm, chắc chắn không yếu; cũng quyết không chịu bị người ta hù dọa suông, nghe phong thanh là bỏ chạy, trừ phi bị vài lần thất bại, sao chịu lui bước? Trung Quốc đã hai trăm năm thái bình vô sự, dân không biết binh đao, một khi phải điều quân đến vùng đất chướng khí, thắng cũng không vẻ vang, huống chi chưa chắc đã thắng; vạn nhất có sai lầm, tổn thất sẽ rất nhiều. Quan trên là đại thần quốc gia, trấn giữ biên cương, nên lo cố giữ biên giới. Há có thể vì nghe lời tố cáo mà vội vàng gây hấn nơi biên giới! Gương Hoàng Phúc黃福, Trương Phụ張輔 vẫn còn đó, thời Vĩnh Lạc-Tuyên Đức永樂宣德, xin hãy suy nghĩ kỹ càng.

[Hoàng Phúc (黃福, 1362 - 1440), tự là Như Tích 如錫, biệt hiệu Hậu Nhạc Ông 後樂翁, người Xương Ấp, Sơn Đông, là một đại thần triều Minh, từng làm tán quân vụ ở An Nam thời Kỷ thuộc Minh. Trong lần đầu sang An Nam, Hoàng Phúc được giao đứng đầu 2 ty là Bố Chính và Án Sát. Như thế, trong bộ máy cai trị của nhà Minh đặt tại Đại Việt, Hoàng Phúc là người đứng đầu bộ phận dân sự. Tháng 9 năm 1424, Minh Nhân Tông lên ngôi, và triệu Hoàng Phúc về triều đình làm việc, giữ chức Thượng thư Công bộ kiêm chiêm sự phủ Chiêm sự. Khi Minh Nhân Tông mất, Hoàng Phúc được giao nhiệm vụ xây lăng mộ cho vị Hoàng đế này. Năm 1427 đời Minh Tuyên Tông, trước tình hình quân Minh ở Giao Chỉ nguy cấp, Tuyên Tông triệu Hoàng Phúc về kinh rồi giao nhiệm vụ sang Đại Việt, Hoàng Phúc đi cùng đạo quân của Liễu Thăng sang Việt Nam lại với chức vụ "kiêm giữ công việc hai ty Bố chính và Án sát". Trong trận Chi Lăng, Liễu Thăng bị Lê Sát phục kích giết chết, sau đó lần lượt các chỉ huy quân sự tiếp theo của đạo quân cứu viện là Lương Minh, Lý Khánh cũng chết trận. Hoàng Phúc cùng Thôi Tụ dẫn tàn quân chạy về thành Xương Giang, dọc đường bị tập kích dữ dội. Đến Xương Giang, thấy thành đã rơi vào tay nghĩa quân Lam Sơn, Hoàng Phúc và Thôi Tụ đành cho quân đóng doanh trại ngoài đồng trống. Quân Lam Sơn bao vây tấn công, Hoàng Phúc bị bắt và đầu hàng, Thôi Tụ bị bắt nhưng không chịu hàng nên bị giết. Lê Lợi sai đưa Hoàng Phúc đem hổ phù của Liễu Thăng và ấn thượng thư đưa cho Vương Thông đang cố thủ ở thành Đông Quan. Vương Thông thấy thế liền xin Lê Lợi nghị hòa. Sau khi hai bên đạt được thỏa thuận ngừng chiến và Vương Thông cam kết rút lui, Hoàng Phúc được tha, cùng Sơn Thọ dẫn người, ngựa theo đường bộ rút về nước.]

[Trương Phụ (張輔, 1375 – 1449), tự Văn Bật文弼, là một tướng lĩnh, đại thần của nhà Minh từ đời Minh Thành Tổ Chu Đệ đến đời Minh Anh Tông Chu Kì Trấn. Phụ được xem một viên tướng giỏi đánh trận, cầm quân ở Đại Việt gần như trận nào cũng thắng. Khi Vương Thông bị vây hãm trong thành Đông Quan có gửi thư về cầu viện bị Lê Lợi bắt được, trong đó có viết về Phụ như sau: "... quân để dùng phải được như số quân đi đánh lúc đầu, và phải được 6, 7 viên đại tướng như Trương Phụ mới có thể đánh được...". Tuy nhiên, với người Việt thì Trương Phụ cũng là một kẻ tàn bạo, làm những việc hung ác ghê gớm như giết sứ Hậu Trần là Nguyễn Biểu, chôn sống hàng ngàn tù binh rồi chất xác họ thành núi, hoặc rút ruột người treo lên cây, hoặc nấu thịt người để lấy dầu.]

[Vĩnh Lạc-Tuyên Đức永樂宣德: niên hiệu của 2 vua nhà Minh là Minh Thành Tổ (明成祖, 1360 – 1424), là hoàng đế thứ ba của nhà Minh, tại vị từ năm 1402 đến năm 1424 và Minh Tuyên Tông 明宣宗, 25 tháng 2, 1398 – 31 tháng 1, 1435), là vị Hoàng đế thứ năm của triều đại nhà Minh trong lịch sử Trung Quốc, trị vì từ năm 1425 đến 1435]

 

[doctor76]

Chân dung Tôn Sĩ Nghị do nhà Thanh vẽ​

 

[doctor76]

Sĩ Nghị nói:

- An Nam được phong tước, đời đời tu sửa cống phẩm; tiểu nhân Tây Sơn dám diệt nước họ! Nạn của nước chư hầu không thể không cứu; tội của giặc cuồng không thể không trừng phạt. Binh lực lấy nghĩa mà động, ai dám không theo? Nếu vì vùng hoang dã mà bỏ mặc, ngồi nhìn chúng tàn sát lẫn nhau mà không cứu giúp; thì các nước chư hầu man di thờ Trung Quốc, họ còn tin cậy vào đâu nữa!

Bèn truyền gọi sáu người Nguyễn Huy Túc阮輝宿, Lê Quýnh黎冏, Hoàng Ích Hiểu黃益曉, Nguyễn Đình Quán阮廷灌, Nguyễn Quốc Luyện阮國練, Nguyễn Đình Mai阮廷枚, cùng đến trước trướng hỏi tình hình, trước hết hỏi con cháu nhà Lê có mấy anh em, sau khi chạy nạn hiện ở đâu. Túc và những người khác khai rằng:

- Con cháu nhà Lê có ba anh em, khá thân ái nhau, trưởng là Lê Duy Kỳ黎維祁, người đáng được kế nghiệp, thứ là Tụ Quận Công袖郡公 Duy Tụ維袖, thứ ba là Loan Quận Công瓓郡公 Duy Chỉ維只. Hiện nay Duy Kỳ chạy về Sơn Nam Hạ Lộ山南下路, chiêu tập nghĩa binh. Duy Tú ở địa phương Tuyên Quang, Hưng Hóa, cũng đều chiêu mộ người cùng chí hướng, từ xa chi viện. Nghe nói họ nương tựa vào nhau như môi với răng, thần dân đều quy thuận, chắc chắn không đến nỗi tan rã; nhưng không biết sau này, có thực sự có thể phấn đấu có làm nên việc lớn không! Trải qua hơn bảy tám tháng nay, sự biến đổi dời, còn có thể giữ được địa phương này không! Hạ thần thực sự không dám biết.

Lại hỏi:

- Trước đây mẹ con cháu nhà Lê, tin tức ra sao?

Túc nói:

- Hạ thần trước đây ở Cao Bằng, phụng Quốc Mẫu chạy vào nội địa. Con cháu nhà Lê hiện ở bản quốc, cách trở quan sơn, tin tức chưa thể tự thông. Nay nếu được lén lút về thông tin, khiến con cháu nhà Lê biết tin tức của Quốc Mẫu và gia quyến, ba người chia làm hai đường, Đình Mai xin đi qua cửa ải Mông Tự蒙自, Quýnh và Luyện xin đi từ Long Môn龍門渡海 vượt biển, mong được phái viên dẫn đến biên giới, hạ thần sẽ tăng tốc chạy đến, khoảng một tháng, sẽ dò xét tin tức, rồi sẽ báo cáo.

Lại hỏi:

- Nước ấy từ trước đến nay năm tháng thế nào?

Đáp:

- Bản quốc liên tục mất mùa, giá gạo rất đắt, một thăng gạo đáng sáu trăm tiền; Sơn Nam Hạ Lộ, vốn nổi tiếng giàu có, nay dân gian cũng không có của cải dư thừa, nhà cửa trống rỗng. Con cháu nhà Lê trước đây đồn trú ở đây, lương thực binh lính không đủ, vì vậy không thể phát huy sức mạnh. Hạ thần lúc đầu ở trong nước, chỉ nghe biết điều này là thật.

Lại hỏi Cảnh, Cảnh nói:

- Nhà Lê có nước hơn ba trăm năm, lấy ân huệ mà gắn kết dân, lấy lễ nghĩa mà bồi dưỡng sĩ khí. Cho nên dù có kẻ phản đạo cướp ngôi, mà lòng người nhớ cố chủ vẫn như cũ. Chỉ vì Trịnh Gia uy hiếp, dân chúng căm phẫn, Tây Sơn thừa cơ lấy danh nghĩa diệt Trịnh phò Lê, nên người trong nước bèn không chống cự. Bọn chúng vì thế mà đắc chí, càng thêm ngang ngược, tự đặt niên hiệu, chiếm cứ kinh thành, khiến con cháu nhà Lê phải lưu lạc bên ngoài. Từ đó, những người nông dân cầm vũ khí, khắp nơi nổi dậy, đều xưng nhà Lê không hẹn mà cùng lời. Nếu Thiên triều ban đức nhân từ của một nước lớn, thi ân huệ cho kẻ nghèo khổ, phái quân áp sát biên giới, để làm thanh thế, người trong nước nghe được, ai mà không phấn khởi, thề cùng nhau phục thù, nghĩ cũng không tốn nhiều binh lực của Thiên triều.

Sĩ Nghị sau khi đã có lời khai rõ ràng, lại lấy một cuộn bản đồ An Nam, khiến Quýnh và những người khác xem xét kỹ, nói:

- Có đúng không, không sai chứ?

Quýnh tâu rằng vị trí và phương hướng có nhiều sai sót, ước chừng bốn năm phần mười. Sĩ Nghị nói:

- Cho phép ngươi cứ theo thực tế mà sửa lại.

Bèn gọi họa công đến, theo chỗ Quýnh sửa mà vẽ lại, rồi ra lệnh Quýnh ghi chú rõ ràng từng nơi trên bản đồ chỗ nào đã theo giặc, chỗ nào chưa theo giặc, và quân vương cùng anh em đang đóng ở đâu. Rồi gọi Túc và những người khác đến, dụ rằng:

- Đợi ta tấu lên được chỉ dụ, sẽ theo lời cầu xin của các ngươi, mọi việc đều sẽ được lo liệu tốt. Lần này các ngươi về nước tìm nơi ở của con cháu nhà Lê, và dò xét kỹ xem giặc có hành động gì, người trong nước có thể phấn khởi theo không. Lập tức hãy phi báo, ta sẽ tâu lại, điều binh ra khỏi biên ải, nhanh chóng có thể lập công.

Túc và những người khác rất mừng rỡ, cùng nhau quay mặt về phía Bắc nhìn về cửa ải xa xa mà bái lạy, liên tục hô "Vạn tuế".

Thế là Sĩ Nghị sai Dương Hùng Nghiệp, quan tả giang đạo Quảng Tây, hộ tống Quốc Mẫu cùng gia quyến và những người khác về phía Nam, cấp phát kho lẫm áo chăn, đều theo mức mà phân phát, khiến họ được an ổn. Bèn soạn biểu tấu, nói rằng:

"Cứ theo lời của trấn mục nước An Nam là Nguyễn Huy Túc chạy vào nội địa, xưng rằng vào tháng sáu mùa hè năm Càn Long乾隆 thứ 51, giặc Tây Sơn là Nguyễn Văn Huệ, em của Nguyễn Văn Nhạc, đem binh phạm vào kinh thành nước ấy. Đến tháng tám, Văn Nhạc tiếp tục đến, đúng lúc các trấn đều chỉnh binh tượng đến ứng cứu, anh em Văn Nhạc sợ hãi không dám ở lại. Tháng đó, chúng lặn lội rút quân đêm, Quốc vương Lê Duy Đoan黎維耑 [vua Lê Hiển Tông] đánh mất quốc ấn, liền sau đó bệnh mất. Vì con trưởng mất sớm, con cháu Duy Kỳ theo lệ đáng được kế nghiệp, đã soạn văn bản xin, cấp lại ấn tín.

 

[doctor76]

Sau đó nhận được hịch của Đốc bộ, không hợp thể chế, đúng ra phải cử bồi thần mang biểu, cáo tang cầu phong. Không ngờ đến mùa đông năm sau, Văn Huệ lại sai bộ tướng Võ Văn Nhậm thừa nguy đánh phá tang lễ, dẫn đến việc con cháu nhà Lê phải chạy nạn, chưa kịp cử sứ. Túc và những người khác phụng Quốc Mẫu chạy đến Bác Sơn博山 thuộc Vũ Nhai武崖, con cháu nhà Lê chạy đến Thiên Trường thuộc Sơn Nam. Tướng giặc chiếm cứ kinh thành, bốn phía lùng sục, lại có thổ dân Lạng Sơn là Quyến Trâm卷簪, và phiên mục Cao Bằng là Nguyễn Trù阮儔 đầu hàng giặc, dẫn binh cướp Quốc Mẫu làm con tin, Túc và những người khác liền phụng Quốc Mẫu chạy đến Cao Bằng.

Tháng năm năm nay đến địa phận Bác Niệm博淰 [tức là Pác Nặm, nay thuộc Bắc Kạn, giáp với huyện Nguyên Bình, tỉnh Cao Bằng], quân giặc đuổi kịp, không có kế thoát thân, chỉ còn cách cách sông kêu gọi Thiên triều cứu giúp, liều mạng phụng mẫu cùng gia quyến và những người khác, lội nước lên bờ. Ai không kịp sang, đều bị giặc giết sạch. Dập đầu kêu xin, được đợi tội Thiên triều, không chịu bị giặc làm nhục. Lại còn xưng rằng hiện nay kinh thành bị hắn chiếm cứ, các nơi khác cũng nghe tin mà tan rã, những nơi tiếp giáp nội địa như Mục Mã Lạng Sơn牧馬諒山 đều đã theo hắn. Chỉ có Hoan-Diễn [Châu] ở Nghệ An, Kinh Nam ở Hải Dương và những nơi khác vẫn còn thổ hào hưởng ứng nghĩa, ẩn hiện trong núi rừng, thừa cơ đánh úp giết giặc, giặc cũng chưa thể hoàn toàn chiếm hữu. Hơn nữa, giặc vốn ở Tây Sơn, một mực hung hãn, chuyên việc tàn sát; nghe nói có những nơi không chịu đầu hàng, con cháu nhà Lê ẩn trốn, chắc cũng ở đó. Mẹ và vợ đã chạy về phía Bắc, muôn mong được tiếp nhận. Trong đó có một hai bề tôi chạy trốn, cũng khá tài giỏi, tình nguyện về nước, tìm kiếm con cháu nhà Lê, lại một lần nữa dốc sức mưu cầu tồn tại, sau lại lực bất tòng tâm, nguyện làm kế giữ con côi, khẩn cầu lòng thương xót.

Những tình tiết các khoản đó, và theo lời hỏi do Tri phủ Lục Hữu Nhân陸有仁 viết tay, các trấn mục nước ấy lần lượt trả lời. Xét tình hình thực tế, khá là sôi nổi, có thể biết đại nghĩa. Thần cúi nghĩ, bề tôi cống nạp nhà Lê, con cháu nhà Lê theo lệ đáng được kế nghiệp. Chẳng may nước ấy bị phá diệt, Quốc Mẫu và vợ của nước ấy, đến cửa ải kêu xin thảm thiết, thực sự có thể thêm phần thương xót, để họ có nơi nương tựa.

Dần dần dò xét tin tức trong nước, rồi định việc đi ở, chỉ nghĩ rằng những người đó chạy đến bờ sông, đã thuộc về biên giới Thiên triều. Bọn chúng nhìn thấy quân Thiên triều đồn trú, mà vẫn dám hung hãn giết nhiều người, tình thế địch hiểm ác, chắc chắn không phải là không có ý đồ dòm ngó gì. Thần đã mật thư cho Đề thần Tam Đức三德 ở sáu nơi gần Long Châu, mỗi nơi đều chuẩn bị chiến binh, chia ra đồn trú ở các cửa ải hiểm yếu. Nếu chúng dám vượt sông, tức thì sẽ chặn đánh bốn phía, khiến chúng không thể thoát thân. Và cũng để họ biết được uy vũ của Thiên triều, khiến họ cũng phải e sợ. Đồng thời, ta đã bí mật truyền đạt chỉ thị đến các quan viên trấn giữ ở Triều Châu潮州 và Long Châu, yêu cầu họ khẩn trương đi tuần biên giới, dốc sức điều tra thăm hỏi, nếu có tình hình khác sẽ viết sớ tấu trình tiếp, chờ chỉ dụ để thi hành."

Hoàng đế [Càn Long] xem sớ tấu, rồi nói với Đại học sĩ大學士 Bách Hòa伯和 rằng:

- An Nam Lê Duy Kỳ dù chưa được sắc phong, nhưng đó là người xứng đáng kế vị, cũng không khác gì quốc vương. Nay mẹ, vợ và quyến thuộc của nước ấy đã chạy sang đây, điều đó cho thấy toàn bộ quốc gia đó đã hoàn toàn mất rồi. Việc hưng phế nối dõi này cần phải có kế hoạch riêng, và thực sự đã tiêu tốn rất nhiều binh lực. Nay ta tra xét thấy người đó vẫn còn ở trong nước, tự mình tìm cách khôi phục. Còn những kẻ thù địch của nước đó, chẳng qua chỉ là chăn ngựa ở Lạng Sơn và các nơi khác; tại các vùng tây nam và đông bắc, lòng người vẫn hướng về triều cũ, vẫn có thể dựa vào được. Muốn dựa vào điều này để khôi phục quốc thống, cũng có lý do khả thi.

Truyền dụ cho Tôn Sĩ Nghị:

"Họ Lê thần phục Thiên triều, vốn rất cung thuận, Lê Duy Kỳ theo lệ đáng được kế thừa. Vì vậy, việc ban ấn đã được sửa đổi văn bản từ mấy hôm trước để xin bổ sung cấp ấn, nhưng họ lại không cử sứ giả sang cáo tang, điều này không hợp thể chế. Do đó, việc ban ấn đã bị trì hoãn, và cũng đã cử sứ giả sang xin, chấp thuận cho sắc phong và cấp ấn. Hơn nữa, việc Lê Duy Kỳ bị kẻ địch tấn công và đánh đuổi là do chính hắn không thể phấn chấn chấn chỉnh. Hiện nay, lãnh thổ của nước ấy chưa bị giặc chiếm còn nhiều, thần dân cũng biết hướng về triều cũ và ủng hộ. Lê Duy Kỳ cần nhân cơ hội này để tập hợp nghĩa binh, thu phục kinh thành, khiến họ trở về nghiệp cũ, không đến nỗi bị mất. Mẹ và vợ hắn đã sang ta, đã được an trí thỏa đáng, quần áo lương thực không thiếu thốn, cũng đã quen thủy thổ, người kế vị không cần lo lắng, có thể chuyên tâm vào việc trong nước. Chờ khi hắn khôi phục được kinh thành, có thể phái binh đưa về nước. Khi cử sứ giả đi, cần cử người đã liên lạc lần này trở lại để làm bằng chứng, tránh bị lừa gạt hoặc hãm hại ngầm.
Còn như Nguyễn Huệ cậy mạnh đoạt nước, pháp luật không dung tha. Đã có chỉ dụ điều động đại binh Quảng Tây để chuẩn bị chinh phạt. Nếu giặc vẫn tiếp tục hoành hành như trước, mà người kế vị đó lại không thể phấn khởi làm nên việc, hoặc thần dân nước đó cũng cam tâm theo giặc, thì sẽ điều động đại binh tứ phía hội tiễu, công khai định tội. Việc này cần được báo tin nhanh chóng đến thần dân nước đó, để mọi người đều biết, nhằm tăng cường khí thế cho họ Lê, và làm mất vía Tây Sơn, việc hỗ trợ bằng tiếng nói này tự nhiên là có lợi.

Những người đi theo như Nguyễn Huy Túc tình nguyện trở về nước tìm người kế vị để cùng giúp khôi phục, chí khí đó càng đáng khen ngợi. Lý ra nên phái họ đi sớm một ngày, thì người kế vị sẽ sớm yên tâm một ngày, sau này trẫm cũng có thể sớm một ngày nhận được tin tức từ nước ấy. Tôn Sĩ Nghị vốn nổi tiếng là người mẫn tiệp, tại sao không sớm liệu tính đến điều này? Lại còn lo lắng trẫm chưa kịp chuẩn y, cứ qua lại tấu trình, e rằng sẽ bị câu nệ. Nên sớm đến Long Châu, trực tiếp truyền dụ cho sứ thần, lệnh họ tức khắc lên đường truyền đạt ý chỉ của trẫm, để họ trở về nước báo cho anh em Duy Kỳ biết, và đồng thời ban hịch cho Đằng Lục 騰錄 [sao chép] bằng nhiều cách, để họ mang theo về nước, nhằm truyền bá rộng rãi. Hơn nữa, những người này đi đường vất vả, hành lý sơ sài, có thể cấp thuyền bè và phu thuyền hộ tống trên đường thủy và đường bộ, đồng thời cấp cho mỗi người mười lạng bạc để chi phí ăn uống.

Tóm lại việc này, nếu toàn bộ An Nam bị mất, Duy Kỳ lại bị giết hại, xét đến thân phận là cống thần, thì khó mà bỏ mặc không xử lý. Tuy nhiên, lãnh thổ chưa hoàn toàn bị chiếm, người kế vị chỉ là chạy nạn, thần dân vẫn biết yêu mến và ủng hộ, chỉ có thể làm tiếng nói ủng hộ, để hắn tự lo liệu, không nhất thiết phải xuất binh đại quy mô, phí hoài binh lực trong nước ra ngoài vùng đất nóng bức này, như vậy mới là vẹn toàn. Tôn Sĩ Nghị phải tuân theo chỉ dụ trước đó, tính toán kỹ lưỡng ngay tại chỗ. Đốc thần cũng là người hiểu việc, nhất định có thể thấu hiểu ý trẫm. Việc xử lý các vấn đề biên giới ở đây, hãy để cùng với Tuần phủ Tôn Vĩnh Thanh hội đồng thỏa thuận chắc chắn, tùy tiện thi hành. Kính cẩn tuân theo lời. Khâm Thử!”

-----------------------​